Amsterdam - Verdwenen begraafplaatsen - Route 2

ROUTE 2

Deze route vormt een vervolg op de eerste route die vooral langs verdwenen begraafplaatsen in het westen van Amsterdam gaat. Deze tweede route kan ook geheel los van de eerste worden gevolgd.

Beeld van een plattegrond van Balthasar Florisz van Berckenrode uit 1647 van Amsterdam met daarop het Noorderkerkhof.Net als route 1 kan ook deze route gestart worden op het Centraal Station. Daar heeft men een ruime keuze om richting de Westerkerk te gaan. Verschillende trams brengen je gemakkelijk naar de achterzijde van het Paleis op de Dam. Vandaar kan men via de Raadhuisstraat in de richting van de Westermarkt lopen, een afstand van enkele honderden meters. Wie nog een halte blijft zitten, kan uitstappen bij de kerk. Uiteraard kan ook de hele route vanaf het station gelopen worden.

Kerkhof bij de Westerkerk, ca. 1618 – 1655

Bij de stadsuitbreidingen aan verschillende zijden van de stad kwamen ook nieuwe begraaflocaties ter beschikking. Bij de Westerkerk ging dat met net zoveel snelheid als bij de Zuiderkerk. Al voor de kerk hier gebouwd werd, was er al voorzien in de aanleg van een kerkhof. De eerste dode werd hier in 1618 begraven, terwijl de bouw van de kerk in 1620 werd begonnen. Het kerkhof lag daarna ten noorden en ten oosten van de kerk en strekte zich uit van de Keizersgracht tot de Prinsengracht. Het kerkhof was omgeven door een muur en aan de oostzijde, langs de Keizersgracht lag een fraaie classicistisch vormgegeven poortje dat toegang gaf tot het kerkhof. Het poortje was volop bezet met schedels en knekels. Die treffen we vandaag de dag ook nog aan op de toegangen tot de kerk aan de oostzijde. Aan de zuidzijde van de kerk lag de Westermarkt, dat daadwerkelijk gebruikt werd voor de markt.Het poortje dat ooit toegang gaf tot het Westerkerkhof.

In 1655 was het Westerkerkhof, net als het Noorderkerhof, te klein geworden. Het kerkhof kon de grote aantallen doden die vielen door de pest niet meer aan en uit het oogpunt van hygiëne (angst voor de besmettelijke luchten die van de begraafplaatsen kwamen) besloot men het kerkhof te sluiten. In plaats daarvan werd een ruimere begraafplaats geopend op het bolwerk “Rijkeroord” bij de Raampoort.

Na de opheffing van het kerkhof werd de ruimte bij de markt getrokken, waardoor de openbare functie van het kerkhof bleef bestaan. Nog later werd een deel van het kerkhof bebouwd. Een deel van het kerkhof werd in 1791 uitgegraven voor een van de stedelijke verswaterbakken waarvan de stad er in die tijd zo’n dertig kreeg. Vandaag de dag zit hier ook een restaurant en het homo-monument heeft hier ook een plaats gekregen.Hedendaagse aanblik van het Westerkerkhof aan de noordzijde.

Wanneer u rond de kerk loopt ziet u ondermeer de toegangen die rijk versierd zijn met funeraire verwijzingen. Aan de Prinsengracht zit een poortje met een meer wereldlijke voorstelling van treurende putti. Dit poortje gaf in de zeventiende eeuw toegang tot het kerkhof en werd vervaardigd door Pieter de Keyser. Achter het poortje is nog een spoor van de oude situatie te zien. Ooit zaten hier ramen die uitkeken op het kerkhof. Nu zijn ze dichtgezet en is de toegang overdekt. Een poortje in de noordzijde van de kerkmuur lijkt gemaakt te zijn om toegang te geven tot het oude kerkhof, maar werd pas veel later aangebracht, als doorgang naar de latere aanbouw. In de kerk vinden we ondermeer een verwijzing naar het graf van Rembrandt en de vloer bestaat nog geheel uit zerken.

Adres: Prinsengracht 281

Openingstijden: De kerk is open van maandag tot vrijdag tussen 11.00 uur en 15.00 uur. De toegang is gratis.

Info: www.westerkerk.nl

Noorderkerkhof, 1622 – 1655

Met de aanleg van de Jordaan, begonnen in 1613, werd ook een kerk gebouwd. Deze Noorderkerk kwam gereed in 1622. Tussen de kerk en de Prinsengracht werd een kerkhof aangelegd terwijl de overige ruimte bestemd was voor het houden van de markt. Net als het Westerkerkhof werd ook dit kerkhof in 1655 te klein bevonden voor al de doden die men moest begraven. Omdat men tevens vreesde voor de lucht van het kerkhof werd het kerkhof verplaatst naar het bolwerk “Haarlem”.Rand van het Noorderkerkhof in hardsteen aangegeven.

Na de opheffing van het kerkhof bij de Noorderkerk werd dit deel bij de markt getrokken. Die functie heeft de ruimte vervolgens al die eeuwen vervuld. Een deel van de aanbouw aan de kerk werd aan het eind van de zeventiende eeuw gerealiseerd, deels op het kerkhof. Vandaag de dag is de muur die oorspronkelijk het kerkhof afschermde met een hardstenen band in het plaveisel aangegeven. Op deze plek werd in 1941 opgeroepen tot de Februaristaking als protest tegen het wegvoeren van 400 Joden. Een plaquette aan de muur herinnert aan deze gebeurtenis. In de kerk herinnert de versleten zerkenvloer aan het feit dat ook hier tot 1866 begraven werd.In de Noorderkerk zelf zijn de sporen van het begraven nog duidelijk aanwezig.

Adres: Noordermarkt 44-48

Openingstijden: De kerk is meestal geopend voor bezichtiging op de onderstaande tijden:

Maandag 11.00 – 13.00 uur, woensdag 11.00 – 15.00 uur, donderdag 11.00 – 13.00 uur, zaterdag 11.00 – 13.00 uur, zondag 12.00 – 17.30 uur. In de kerk vinden nog regelmatig diensten plaats, dus tijden kunnen variëren. De toegang is gratis.

Info: www.noorderkerk.org

Karthuizerskerkhof, ca. 1602 – 1860

Een ernstige pestepidemie in 1602 was voor het stadsbestuur aanleiding om een nieuwe begraafplaats in gebruik te nemen, buiten de toenmalige stadsmuren. Het zogenaamde Karthuizerskerkhof was bestemd voor degenen die aan de pest overleden. De begraafplaats lag op het voorplein van het in 1572 bijna geheel afgebrande Karthuizersklooster. In eerste instantie nog buiten de stad, maar al snel werd het kerkhof opgenomen in de stadsuitbreidingen van de Jordaan. Het kerkhof werd lange tijd druk gebruikt waardoor het hoger kwam te liggen dan de omringende straten.

Een beeld van de begraafplaats rond 1630 geeft een geheel met gras begroeid veld met aan de rand enkele bomen. Paden en graftekens ontbraken. Het grote terrein werd door de naburige bewoners gebruikt voor de bleek en ook voor andere recreatieve doeleinden, zoals kaatsen, vliegeren en wandelen. Ondanks een verbod op een dergelijk gebruik uit 1616 werd in veel gevallen gewoon doorgegaan met die aloude bezigheden.Het Karthuizerkerkhof afgebeeld op de kaart van Balthasar Florisz van Berckenrode uit 1647.

Rond 1650 werd langs de Karthuizersstraat het Huyszitten Weduwehofje gesticht, dat er vandaag de dag nog steeds staat. Tijdens de laatste grote pestepidemie, in 1664, werden op het Karthuizerskerkhof ruim zevenduizend doden begraven. De Jordaan was het zwaarst getroffen deel van de stad. In de achttiende eeuw was de begraafplaats veranderd in een kale en troosteloze omgeving. Om de aanblik van het terrein aan het oog te ontrekken werden zeildoeken opgehangen. Dagelijks werden hier meerdere begrafenissen tegelijk gehouden waardoor het vaak een drukte van belang was.

Ondanks toenemende klachten ging het begraven op het Karthuizerskerkhof door tot 1860. In dat jaar werd de in 1845 aangelegde gemeentelijke Westerbegraafplaats buiten de Willemspoort geopend.

Nadat het kerkhof buiten gebruik was gesteld, werd er rond 1890 ondermeer een badhuis gebouwd. Op het westelijke deel werd een school gebouwd. Op het deel dat onbebouwd bleef, ligt nu de Noorderspeeltuin. Deze plaats heeft een belangrijke sociale functie in de buurt. De banken en picknicktafels worden bij mooi weer goed bezet door de buurtbewoners om even te lunchen of gewoon even bij te kletsen.Huidige aanblik van het Karthuizerkerkhof met speeltuin.

In het jaar 2000 werden hier opgravingen gedaan. Een deel van de botresten dat toen gevonden werd, is overgebracht naar de Noorderbegraafplaats. Daar, op een kleine uitbreiding van de begraafplaats, is een eenvoudig monumentje opgericht. Het ligt in de bedoeling hier te zijner tijd een passender monument te plaatsen.

Adres: Karthuizersstraat

Noorder of Palmkerkhof, 1655 – 1866

Net als het Westerkerkhof werd het Noorderkerkhof in 1655 verplaatst naar de rand van de stad. Het nieuwe Noorderkerkhof werd aangelegd op het bolwerk “Haarlem”, vroeger ‘De Palm’ geheten. Daarom stond het kerkhof daarna ook wel bekend als het Palmkerkhof. Net als de andere begraafplaatsen werd ook deze in beheer gegeven aan de Hervormde Kerk. Vervolgens werden hier twee eeuwen lang Jordanezen begraven, dicht bij hun eigen wijk.Aanblik van het bolwerk waarop ooit het Palmkerkhof lag.

Net als het Westerkerkhof werd dit kerkhof in december 1865 gesloten. Ook hier leverde een protest van de Hervormde gemeente uiteindelijk geen resultaat op en eind 1866 werd definitief niet meer begraven op het Noorder- of Palmkerkhof. Net als de Westerbegraafplaats kwam de begraafplaats in 1875 in handen van de gemeente Amsterdam. Zij legde er in 1879 een plantsoen op aan met de naam Eerste Marnixplantsoen. Delen van de gracht tussen de bolwerken werden aangeplempt en hierop werd de Marnixkade aangelegd. Vanaf het bolwerk werd een brug aangelegd over de Singelgracht, de Rotterdammerbrug, geschikt voor het doorgaande verkeer. In tegenstelling tot het Westerkerkhof bleef de vorm van het bolwerk hier behouden.

Nadien werd hier een speelplaats aangelegd en hebben er een tijd lang barakken gestaan. Nu is de doorgaande weg een fietspad, ligt op de plaats van de barakken een verdiepte skate-kuil en is er verder een basketbalveld te vinden. De skate-kuil wordt regelmatig voorzien van toepasselijke decoraties, waaronder soms in de vorm van doodshoofden. Of de makers daarvan hebben willen verwijzen naar de geschiedenis is niet duidelijk, want meestal blijven de schilderingen niet lang zitten.Waar ooit de doden lagen, wordt nu gespeeld op een passende ondergrond.

Adres: 1e Marnixplantsoen

Wester- of Raamkerkhof, 1655 – 1866

In 1655 werd in een keur vastgelegd dat het Wester- en Noorderkerkhof te klein waren geworden. Bovendien wilde het stadsbestuur voorkomen dat de lijklucht van de kerkhoven besmettelijke ziekten zouden overbrengen. Het besluit wordt genomen om beide kerkhoven te verplaatsen en de oude te ontruimen. Uitbreiding ter plekke was zondermeer onmogelijk omdat ze inmiddels al midden in de stad lagen.

Het Westerkerkhof werd verplaatst naar het bolwerk ‘Rijkeroord’ bij de Raampoort, sindsdien ook bekend als het Raamkerkhof. Het kerkhof werd in beheer gegeven aan de Hervormde Kerk.Waar ooit het Raamkerkhof lag, is nu een plantsoen.

In december 1865 werd het Westerkerkhof, net als het Noorderkerkhof, gesloten. Rond de sluiting voerde de gemeente Amsterdam nog een korte strijd met de Hervormde gemeente over de vraag of doorgegaan mocht worden met begraven. De gemeente Amsterdam won het pleit en de Hervormde Gemeente sloot hun begraafplaatsen in 1866.

In 1875 kreeg de gemeente de terreinen van de Wester- en Noorderbegraafplaats op de bolwerken in handen. Daarvoor betaalde de gemeente een vergoeding van 903,15 gulden voor de bomen en opstallen. In 1876 werd besloten de voormalige begraafplaats in te richten als plantsoen en wandelplaats, ter vervanging van andere op te ruimen plantsoenen waar huizen werden gebouwd. Een deel van het bolwerk waarop de begraafplaats lag, verdween door het recht trekken van de Singelgracht. Erachter werd de Marnixstraat gerooid en op het rechthoekige terrein dat overbleef werd in 1880 een wat hoger gelegen plantsoen aangelegd. Het draagt vandaag de dag de naam 2e Marnixplantsoen.

Een deel van de botresten werd in 2000 bijgezet in een ossuarium op de Nieuwe Noorder. Daar, op een kleine uitbreiding van de begraafplaats, is een eenvoudig monumentje opgericht. Abusievelijk staat hier op het monument Tweede Weteringplantsoen. Te zijner tijd zal hier een meer passend monument geplaatst worden.Monument op het ossuarium (beenderkelder) van het Raamkerkhof op de Noorderbegraafplaats.

Adres: 2e Marnixplantsoen

Leidschekerkhof, 1664 - 1866

Ter vervanging van het Heiligewegskerkhof werd tussen de huidige Passeerdersgracht, de Raamstraat waar de ingang was, en het Raamplein (gedempt deel van de Lijnbaansgracht) een nieuwe begraafplaats aangelegd. Het kerkhof was rondom voorzien van een houten schutting. Net als alle andere begraafplaatsen werd de plek al snel opgenomen in de bebouwing die zich almaar uitbreidde.

Na 1866 werd de begraafplaats definitief niet meer gebruikt. Tot 1899 bleef het terrein onbebouwd. In dat jaar verleende de gemeenteraad van Amsterdam goedkeuring aan de plannen om de voormalige begraafplaats te bestemmen voor de bouw van de nieuwe Openbare Handelsschool (OHS) en een hogere burgerschool. De school kwam in 1901 gereed. De bestemming van het terrein kwam in 1950 weer aan het licht toen bouwvakkers tijdens werkzaamheden op stoffelijke resten stootten.Het gebouw van de Openbare Handelsschool op het oude Leidsekerkhof.

Het schoolgebouw staat er nog steeds en voor de deur op het Raamplein wordt dagelijks druk geparkeerd. Jarenlang heeft hier de Hogeschool voor Economische Studies gezeten, maar die is enkele jaren geleden verhuisd. Het pand werd in 2001 een rijksmonument. Het pand is inmiddels verkocht aan de Rijksgebouwendienst, is een aantal jaren gekraakt geweest, maar wordt nu gebruikt als kantoorpand.

Adres: 1e Raamplein 1

Pestkerkhof, 1630-1804

Aan de toenmalige Heilige Weg werd in 1630 het nieuwe Buitengasthuis gebouwd, dat in de volksmond gewoon het Pesthuis werd genoemd. Het oude pesthuis, niet lang daarvoor gebouwd aan de Leidsestraat, bleek te klein voor de vele pestlijders. Het nieuwe gebouw lag op een kwartier lopen van de stad. Vanaf de grachten van de stad was het pesthuis te bereiken via de zogenaamde Pestsloot, nu de Bosboom Toussaintstraat.

Ten westen van het Pesthuis werd een begraafplaats met dodenhuis aangelegd. Het kerkhof werd in tweeën gesplitst door een verlenging van de Pestsloot zodat de doden uit de stad direct via het water hierheen gebracht konden worden. In het dodenhuis werd de overledene uit het Pesthuis of de stad één of anderhalve dag neergelegd. Daarna werd de overledene, wanneer het lijk niet was opgevraagd door nabestaanden, ter aarde bestelt op de begraafplaats. Aan het eind van de zeventiende eeuw waren de pestepidemieën over hun hoogtepunt heen en werden in het Pesthuis ook krankzinnigen en andere zieken opgevangen. Het kreeg nu ook de naam Buitengasthuis. De doden werden onverminderd begraven op het kleine begraafplaatsje.Dat het Pesthuis ver buiten de stad lag, is goed te zien op deze zeventiende-eeuwse kaart van Amsterdam.

Rond 1800 constateerden de regenten van het gasthuis dat de grond van de begraafplaats zo “vervuild met lijken” was dat men besloot het te sluiten. In 1804 was het zover. Ter vervanging werd het Sint Pieterskerkhof op Funen aangelegd, net buiten de stadswallen. De ruimte van het pestkerkhof werd daarna onderdeel van de boomgaard die om het pesthuis was gelegen. In 1877 en nog een tiental jaren daarna was dit het plantsoen of tuin voor herstellende zieken. In 1884 werd over een deel van het oude terrein het Jacob van Lennepkanaal gegraven waardoor de gasthuisgronden in tweeën werden gesplitst. De begraafplaats was in die tijd al niet meer als zodanig herkenbaar. Het stuk Pestsloot bij de begraafplaats was gedempt en er waren enige nieuwe gebouwtjes op geplaatst. Het verhaal gaat dat de Pestsloot gedempt is met de resten van het kerkhof, maar daar zijn bij opgravingen in de omgeving nimmer sporen van aangetroffen.Het pesthuis in 1905 (Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).

Omdat er na de veranderingen in de omgeving onvoldoende ruimte over was gebleven voor een nieuw te bouwen gasthuis werd dit op een aangrenzend stuk grond gebouwd, ten westen van de bestaande gebouwen. In 1893 was het gereed en kon het oude Pesthuis gesloten worden. Tot de sloop in de jaren dertig van de twintigste eeuw werd het gebouw nog voor allerlei andere doeleinden gebruikt, onder andere als tehuis voor onbehuisden. Na de afbraak van het oude gebouw werd de 2e Constantijn Huygensstraat doorgetrokken en kreeg het gebied meer zijn huidige aanzien.

Het oude kerkhof is dus geheel verdwenen, opgenomen in de ontwikkeling van de buurt. Nabij het huidige WG-plein moet het voormalige kerkhof gelegen hebben. Alleen een straatnaam herinnert nog aan het pesthuis: de Pesthuislaan.In de straatnaam Pesthuislaan is nog iets van het verleden terug te vinden.

Adres: WG-Plein

Heiligewegskerkhof, 1640 – 1664

De almaar groeiende bevolking noopte het stadsbestuur rond 1640 tot de aanleg van twee nieuwe begraafplaatsen buiten de toenmalige wallen. Men wilde het liefst geen begraafplaatsen meer dicht bij of in de stad omdat de “kwade luchten” al te erg werden. De geur van de slecht begraven lijken was vaak te ruiken in de nabijheid van kerkhoven en begraafplaatsen en zouden allerlei nare ziekten veroorzaken.

Buiten de Heiligewegspoort, ten zuiden van de Heiligeweg in de punt tussen de weg en het bolwerk werd door de stedelijke overheid een van de nieuwe begraafplaatsen aangelegd. In een keur van 8 mei 1640 werd vastgelegd dat deze begraafplaats, en ook die bij de Sint Antoniepoort, uitsluitend bestemd was voor degenen die niet over een graf buiten of binnen de kerk beschikten. Daarmee werd dus het arme deel van de bevolking bedoeld.Op deze plaats lag ooit het Heiligewegskerkhof.

Vanwege de uitbreidingen rondom de stad werd het kerkhof al in 1664 gesloten voor nieuwe begravingen. In hetzelfde jaar werd het Leidsche kerkhof geopend om de ruimte op te vangen. Het kerkhof werd in de stadsuitbreiding opgenomen en er werden huizen op gebouwd. Achter het latere Herengracht 434-440 zijn later in de tuin nog resten gevonden van het kerkhof. 

Adres: Herengracht 434-440

Meer in deze reeks:

• Amsterdam - Verdwenen begraafplaatsen Inleiding
• Amsterdam - Verdwenen begraafplaatsen Route 1