Huizen - Ongewilde slachtoffers

In Huizen worden dertien oorlogsdoden uit de Tweede Wereldoorlog herdacht met een gedenktegel bij het verzetsmonument in Huizen. Daarop staan nog veel meer namen van hen die nooit meer thuiskwamen. Toch liggen er nog andere slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog op de erachter liggende oude algemene begraafplaats die niet genoemd worden bij het monument.

Die slachtoffers zijn niet afkomstig uit Huizen, maar uit Rhenen en andere plaatsen in Gelderland. Het blijkt te gaan om patiënten uit het Medisch Pedagogisch Instituut Heimerstein in Rhenen. Dit instituut werd kort na de eeuwwisseling opgericht en was tot 1927 gevestigd in Huize De Geer in Driebergen. In de instelling vond de algehele verzorging van jongere en oudere minder begaafden en zenuwzwakken plaats. Heimerstein was een aanzienlijk woonhuis dat in de jaren twintig aangekocht werd van de familie Schimmelpenninck tot Nijenhuis. Hierna werd het landhuis verbouwd. In het instituut was voor de jongere patiënten een school opgenomen waar buitengewoon onderwijs werd gegeven. Daarnaast werd de patiënten werk aangeboden op het 20 hectare grote terrein. Op het terrein was een boerderij met stallen, weiland, moestuinen, kassen en bos. De kosten voor huisvesting, onderwijs en verblijf van patiënten bedroeg begin jaren dertig tussen de 1.500 en 2.000 gulden, wat betekende dat zij uit bemiddelde gezinnen afkomstig waren. Een van de patiënten was een zoon van de bekende hoogleraar Winkler (1855-1941), de eerste Nederlandse hoogleraar psychiatrie en neurologie.

Huis Heimerstein, begin twintigste eeuw (foto Beeldbank RCE).

Al lang voor het uitbreken van de oorlog was duidelijk dat Heimerstein gevaar zou lopen bij een eventuele aanval uit het oosten. Vanaf augustus 1939 was namelijk de staf van de 1^e afdeling van het 8^e Regiment Artillerie in het pand gevestigd. Toen op 10 mei 1940 Duitse troepen Nederland binnenvielen, werden nog dezelfde ochtend de 51 patiënten per autobus geëvacueerd naar de psychiatrische inrichting Veldwijk in Ermelo. Nog diezelfde avond kwam Heimerstein in de vuurlinie te liggen van aanvallende Duitse troepen. Nadat de slag om de Grebbeberg in de avond van 13 mei tot een einde kwam, bleek het landhuis slechts licht beschadigd te zijn. Na herstel van de schade konden de patiënten terugkeren. Op 4 september 1944 werd Heimerstein noodgedwongen nogmaals geëvacueerd, dit keer door op bevel van de Duitsers. Eerst ging de tocht naar huize Remmerstein dat ten noorden van Rhenen lag. Op 25 september werd Heimerstein in brand gestoken door de Duitsers. Wehrmachtsoldaten namen daarmee wraak voor het feit dat hun net verworven pand door de SS was ingepikt. De toegesnelde brandweer werd het blussen verboden.

Nadat op 17 oktober ook Remmerstein door de Duitsers werd gevorderd, ging de tocht verder naar ‘De Hucht’ aan de Stokweg, de woning van toenmalig burgemeester van Rhenen. Die woning lag ten westen van Rhenen aan zuidzijde van de Utrechtse Heuvelrug. Eind oktober 1944 bleek men ook op de Hucht niet veilig en omdat heel Rhenen moest evacueren werden op 25 oktober alle nog aanwezige patiënten geëvacueerd naar Huizen. Op dat moment waren al verschillende kinderen door hun ouders opgehaald, waardoor er 45 patiënten en hun verzorgers in Huizen hun intrek namen in het Meenthuis.

In Huizen

Uit een dagboek dat destijds door twee verzorgers werd bijgehouden komt een beeld naar voren van het verblijf in het Meenthuis. Het dagboek start met de evacuatie naar Remmerstein. De intrek in het Meenthuis wordt beschreven als hartelijk en ook volgt een beschrijving van het Meenthuis.

In de periode na aankomst gebeurde er weinig, er was eten, er werd gewerkt, maar ook wordt in het dagboek vermeld dat er mede-evacuees waren. De stichter van Heimerstein, de heer André en zijn familie waren ook steeds aanwezig samen met een aantal assistenten. Half december bleek de voedselsituatie nijpend te zijn geworden, maar via via legde men dan weer de hand op 40 mud aardappelen. Op de 13^de meldt het dagboek dat Kees Lagerweg (Lageweij), 26 jaar was overleden nadat hij zich enkele dagen niet goed voelde. Op 18 januari, nadat een aantal dagen niet in het dagboek geschreven was, vermeldde de schrijver dat Hansje de Man, 13 jaar, Jean Ferlier, 26 jaar, Jan Noome, 31 jaar, en Kees Winkler, 38 jaar oud, waren overleden. Een aantal patiënten overleed aan wat ‘een geval van status’ werd genoemd. Daarmee wordt waarschijnlijk een langdurige epileptische aanval bedoeld: status epilepticus. Jean Ferlier stierf aan wondroos en longontsteking. Ook wordt dan duidelijk uit het dagboek dat de patiënten en staf vermagerden.

Op 3 februari overleed de oudste patiënt, Huug van Rossem, 53 jaar en ook ‘Hans Straatman’, een vrouwelijke patiënte. Dat zal of een verschrijving zijn geweest of het was haar roepnaam. Bedoeld werd Anna Bartolina Straatman, 50 jaar oud. Twee dagen later stierf Herbert Nieweg, 22 jaar oud. Op 10 februari overleed Marinus van Engelen, 31 jaar oud en op 13 februari Jan Schut, 15 jaar oud. Waaraan deze patiënten overleden, wordt niet vermeld. Wel blijkt in de tweede helft van februari dat het eten een probleem werd. Het eten van de centrale keuken stelde weinig meer voor en ook was er bijna geen elektriciteit meer. Eind februari was er zelfs helemaal geen elektriciteit meer zodat de patiënten meestal vroeg naar bed gaan.

Grafmonument voor De Flines, Snoek en Van Leeuwen die enkele dagen na elkaar overleden.In de ochtend van 27 februari bleek Henk Storm van Leeuwen er slecht aan toe en hij overleed nog die middag. Ook op 1 maart was er een sterfgeval te betreuren, de 29-jarige Arie Snoek. Op 3 maart wordt genoteerd dat de patiënten meestal in bed bleven wegens ‘slapte’. Een van de jongens, Jaap de Flines lag op dat moment op sterven en overleed de volgende dag. Ondanks dat er begin maart qua eten wat verbetering optrad, overleed Lientje Bras in de ochtend van 8 maart. Ze was negen jaar oud. Diezelfde dag, in de avond, overleed Hans Roobol, 20 jaar oud. In het dagboek wordt genoteerd dat ze de maandag erop samen begraven zouden worden. De balans wordt dan ook opgemaakt door de schrijver, 15 patiënten in drie maanden tijd, 30% van het totaal aantal patiënten waarmee men in Huizen aankwam.

Overigens hielden staf en medewerkers zich in het Meenthuis niet alleen bezig met de verzorging van de patiënten. Uit het dagboek komt ook een beeld naar voren dat onderduikers gebruik maakten van het Meenthuis en een van de schrijvers van het dagboek onttrok zich aan de tewerkstelling in Duitsland. De activiteiten in het Meenthuis zijn later bevestigd door oudere inwoners van Huizen. Bij razzia’s zouden hier tijdelijk onderduikers uit Huizen ondergebracht zijn en ook werd het verzet gesteund.

Uiteindelijk stierven gedurende het verblijf van het Instituut in het Meenthuis vijftien patiënten in de periode december 1944 tot maart 1945. Van tien van deze patiënten weten we dat ze begraven zijn op de oude begraafplaats in Huizen. Vijf van hen zijn niet in het grafregister van de begraafplaats terug te vinden. Van een van hen, Jan Frelier, is bekend dat hij in Voorburg werd begraven.

Op een na werden alle overlijdens van de patiënten uit Rhenen gedaan door Hendrik van den Born (1899-1986) die op dat moment naast zijn werk als timmerman ook aanspreker was. Volgens de overlijdensregisters van Huizen en Rhenen waren alle overledenen ongehuwd en zonder beroep.

De grafmonumenten

Eenvoudige steen op het graf van Herbert Johannes Nieweg (5 februari 1945 overleden).De tien begraven evacuees in Huizen rusten in zes graven, alle op vak 9. Op slechts twee graven staat een grafmonument. Op een daarvan ligt een eenvoudige kleine kei met daarop metalen letters. Er staat een datum bovenaan, 16-4-1922, de initialen H.J.N. en dan een kruisje met daarachter 5-2-1945. Dit is voor Herbert Johannes Nieweg. In het graf zijn later ook nog Anna Mechelina Bras en Johannes Hermanus Roobol bijgezet. Zij overleden beiden op dezelfde dag maar kregen geen vermelding op de steen. Op het andere graf staat een lage hardstenen stèle in een zakelijke stijl met daarop drie namen: J.F.A. de Flines, A. Snoek en H.A. Storm van Leeuwen. Zij stierven tussen 27 februari en 4 maart 1945. Deze twee grafmonumenten vormen de enige tastbare herinnering aan deze slachtoffers.

In het dagboek is op 9 mei 1945 de laatste notitie aangetekend. Waarschijnlijk zijn de overgebleven patiënten niet lang daarna teruggegaan naar Rhenen. Direct na de bevrijding verbleven er een paar weken Canadese soldaten in het Meenthuis. Bekend is in ieder geval dat de patiënten bij terugkeer in Rhenen de eerste jaren verbleven in het koetshuis, totdat in 1952 het nieuwe gebouw gereedkwam.

Andere evacuees

Anonieme graven op afdeling 2, rij L, nummers 21, 22 en 23 voor Adriani, Moens en Versteeg.Maar de patiënten uit Rhenen waren niet de enige evacuees die overleden in Huizen. Kijkend naar de lijst van destijds overleden personen in de gemeente Huizen komt ook nog naar voren dat zeven andere, waaronder een aantal wat oudere personen, in Huizen zijn overleden. Het betreft mensen uit Renkum, Huissen en Arnhem. Bewoners uit die plaatsen werden in september-oktober, rondom de Slag bij Arnhem genoodzaakt huis en haard te verlaten. Van deze zeven zijn er twee niet terug te vinden in het grafregister van de gemeente Huizen. Zij zijn ongetwijfeld ergens anders begraven. Op hun graven, vier op het algemene vak en één op vak 9, staan geen grafmonumenten. Van deze personen is verder weinig bekend. De 79-jarige Johannes Petrus Moens was arbeider en weduwnaar en kwam uit Arnhem. Van Franciscus Michiel van Beest, 38, jaar, is bekend dat hij rietvlechter was. De anderen, waaronder een vrouw, waren allen ongehuwd. 

De omstandigheden waaronder de laatsten zijn gestorven, zijn niet bekend. Wellicht was ook hen de slechte voedselvoorziening in het voorjaar noodlottig geworden.

In totaal zijn in Huizen in de Tweede Wereldoorlog dus 22 personen van buiten de gemeente overleden, allen geëvacueerd naar het relatief veilige dorp. In hoeverre hun graven behouden blijven op de begraafplaats van Huizen, om ook dit verhaal te kunnen vertellen is onzeker. De graven met grafmonumenten zijn in een inventarisatie in 2020 wel meegenomen om behouden te worden.

Met dank aan Sandra Scholtz-Bunschoten, Historische Kring Huizen

Bronnen

• Afschrift Dagboek, 4 september 1944 tot 9 mei 1945 / bijgehouden door Willem Nortier en Annie van der Leer ; [uitg. door Carl Nortier], 59 blz., Bibliotheek NIOD, Amsterdam. 
• Deys, H.P.; 400 – 60 jaar Heimerstein. Korte geschiedenis van Heimerstein en haar bewoners, 1988.

Internet

• De Ratel, Kwartaalblad over de Huizer historie, 2017, bladzijde 16 en 17 [PDF] (geraadpleegd 1 december 2020)
• Over Heimerstein, van de Historische Vereniging Oudheidkamer Rhenen en Omstreken (geraadpleegd 1 december 2020)