Wie aan Drenthe denkt, heeft niet onmiddellijk het idee dat zich in deze provincie grote gebeurtenissen hebben afgespeeld. Toch is Drenthe meer dan eens het toneel geweest van grote veranderingen, met meer dan regionale betekenis. Van een van die gebeurtenissen is de weerslag te vinden op de begraafplaats van Wilhelminaoord.
Detail van de gietijzeren vaas op het monument voor Daniella Elisabeth van Oosterhoudt, douairière De Sturler.Tot een van die gebeurtenissen in deze provincie mag de oprichting en vestiging van de Maatschappij van Weldadigheid worden gerekend. Bij die vestiging werd ook een begraafplaats aangelegd, die tot op de dag van vandaag gebruikt wordt. Het is geen begraafplaats geworden zoals in Veenhuizen. Wilhelminaoord heeft een geheel eigen geschiedenis.
De Maatschappij van Weldadigheid
In 1818 liet de jonge generaal Johannes van den Bosch een verhandeling verschijnen over de vestiging van een landbouwkolonie in Noord-Nederland. De kolonie zou een bijdrage moeten leveren aan de oplossing van een probleem dat destijds grote groepen van de bevolking in de greep had: armoede en de daarmee samenhangende verpaupering. Dit was onder andere het gevolg van een langdurige bezetting door de Fransen. Van den Bosch meende dat een groot deel van de behoeftigen in Nederland in staat moest worden geacht arbeid te verrichten. Daartoe zou hen een woning en wat grond ter beschikking worden gesteld zodat men kon voorzien in zijn eigen bestaan.
Raden Saleh: Portret van Johannes Graaf van den Bosch (1780-1844) uit 1836 in zijn hoedanigheid als Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië (Rijksmuseum).
Van den Bosch had een militaire carrière gemaakt in Indië en veel geld verdiend met een landgoed nabij Batavia. Aan het eind van de Franse bezetting hielp hij in Nederland ook nog mee de laatste Fransen uit het land te verdrijven. Al snel daarna werd hij bevorderd tot generaal-majoor titulair. Ondertussen werkte hij zijn ideeën voor de Maatschappij nader uit. Al in 1818 werd de Maatschappij van Weldadigheid opgericht en onmiddellijk daarna werd een proefkolonie gestart. De benodigde grond werd aangekocht in de zuid-westhoek van Drenthe in de vorm van het landgoed Westerbeeksloot. Er werden woningen gebouwd en de kolonie werd zover klaargemaakt dat al in november 1818 de eerste kolonisten ontvangen konden worden. De kolonie bleek een succes en werd al snel uitgebreid met scholen, kerken en andere voorzieningen. De eerste nederzettingen kregen namen als Frederiksoord, Willemsoord en Wilhelminaoord, alle verwijzingen naar het koningshuis. Ook de strafinrichting Veenhuizen en de bedelaarskolonie bij Ommerschans zijn oorspronkelijk opgezet door de Maatschappij.
Eigen begraafplaats
Uiteraard kregen de koloniën ook hun eigen begraafplaats. Volgens de literatuur is de begraafplaats bij Wilhelminaoord te danken aan de Amsterdammer Philip Bousquet die in zijn testament bepaalde dat hij de Maatschappij 2.000,- gulden zou schenken als men hem aldaar op een algemene begraafplaats zou begraven. Verder moesten er in de nabijheid van zijn graf twee vruchtbomen worden geplant. Met de opbrengst van deze bomen kon men bewijzen dat ook een begraafplaats voedsel voor de levenden kon voortbrengen, zo stond te lezen in het testament van Bousquet. Hij stierf op 28 januari 1829. Op 5 februari werd Bousquet op de begraafplaats in Wilhelminaoord begraven. De zerk die in 1866 door zijn weduwe op het graf werd geplaatst, is niet meer aanwezig. Ook van de vruchtbomen is geen spoor meer te bekennen.
Of Bousquet hiermee de eerst begravene op de begraafplaats was, is niet duidelijk. Wel is heden ten dage op de in de bossen gelegen begraafplaats nog grotendeels de geschiedenis af te lezen van de Maatschappij. Wie het lage, wat modern aandoende, ijzeren hek doorgaat, komt op een kleine, eenvoudige begraafplaats met overwegend negentiende- en begin twintigste-eeuwse grafmonumenten. Enkele kapitale beuken geven de begraafplaats een monumentaal karakter. Een grafmonument dat sterk opvalt is het gietijzeren grafmonument voor Daniella Elisabeth van Oosterhoudt, douairière De Sturler.
Het gietijzeren monument in oude staat (foto Ypie Attema).
Het monument staat op een fundering van baksteen die aan het zicht onttrokken is door een hardstenen rand. Daarboven verheft zich het gietijzeren monument, bestaande uit een basis, een schacht van gietijzeren platen en een geprofileerde en uitkragende gietijzeren afdekplaat waarop een gietijzeren vaas geplaatst is. Op een van de zijden van het monument is de naam van de overleden opgenomen, alsmede haar geboorte- en sterfdatum: 16 oktober 1768 en overleden op 11 mei 1829. Ook op de andere zijden zijn teksten opgenomen: "Deze plaats zij heilig want er rust het gebeente, eener liefhebbende moeder", en "Wandelaar aanbid Hem die ook gestorven, begraven en opgestaan is", en "Hare hoop was op God en de onsterfelijkheid".
In het begin van deze eeuw verkeerde het monument in slechte staat, ondanks het feit dat het enkele jaren eerder op de lijst van beschermde rijksmonumenten werd geplaatst. De bakstenen fundering was afgebrokkeld, het grafmonument scheefgezakt en verroest en van de kleine decoratieve vlindertjes op de vaas, was het gros verdwenen. Enkele jaren geleden heeft de Maatschappij het monument laten opknappen en nu pronkt het weer in oude glorie op de begraafplaats.
Het gerestaureerde monument in 2024.
Op de begraafplaats zijn verder interessante grafmonumenten te vinden van kolonisten en hun nazaten. Ook van de directie van de Maatschappij zijn hier grafmonumenten terug te vinden. Een speciale rij langs de omringende beukenhaag is voor de jonggestorven kinderen. Niet alle graven hebben hier een grafmonument, maar een nummerpaal geeft aan dat ook hier begraven is. Van den Bosch zelf, inmiddels verheven in de adelstand, stierf in 1844. Hij werd begraven in Den Haag.
Apostelboom
Op de begraafplaats zelf staan slechts enkele bomen, waaronder een grote treurbeuk op het voorste vak. Die is nog gezond maar een samengestelde beuk die meer naar achteren staat, kreeg steeds meer last van zwam en is enige tijd geleden gekandelaberd. Daarbij zijn alle takken afgezaagd zodat vallende takken geen schade kunnen aanrichten. Een samengestelde beuk, oftewel een Apostelboom krijgt zijn vorm door twaalf jonge beukjes dicht op elkaar in een plantgat te plaatsen en deze bij elkaar te knopen. Die twaalf boompjes vergroeien dan tot een boom, waarin de twaalf stammen herkenbaar blijven. Ter vervanging is op de begraafplaats aan de rand een nieuwe Apostelboom geplant, althans er staan 12 kleine beukentakken in de grond dicht bij elkaar. Hopelijk kan deze het oude exemplaar te zijner tijd vervangen.
Situatie vandaag de dag
De Maatschappij bestaat vandaag de dag nog steeds en de begraafplaats wordt nog steeds gebruikt. Jaarlijks worden hier nog 5 tot 6 mensen begraven die binding hebben met de Maatschappij. Op sommige graven worden moderne grafmonumenten geplaatst die sterk contrasteren met het hardsteen van de oudere grafmonumenten. Het bestuur heeft enkele jaren geleden besloten dat er geen graven geruimd worden en dat men de begraafplaats in stand wil houden als belangrijk cultuurhistorisch monument.
Overzicht over de begraafplaats met links het restant van de Apostelboom en in het midden de treurbeuk.
In 2005 en 2006 hebben vrijwilligers de begraafplaats opgeknapt, heeft herstel van gebroken monumenten plaatsgevonden en zijn de paden opgeknapt. Het herstel van grafmonumenten is niet altijd op professionele wijze gedaan, wat een sterk detonerend beeld oplevert. Toch is van de actie een positieve werking uitgegaan omdat ook nabestaanden grafmonumenten gingen opknappen of de grafrechten verlengden terwijl er ook nieuwe graven werden uitgegeven. Omdat de begraafplaats nagenoeg vol is, is aan de achterzijde (zuidwestzijde) begin deze eeuw een uitbreiding aangelegd. Hier is in 2010 het eerste graf gemaakt en er liggen inmiddels meer grafmonumente, die echter op geen enkele wijze te relateren zijn aan de karakteristieke grafmonumenten op het oudere deel.
Literatuur
- Monumenten in Nederland: Drenthe, Stenvert, Ronald; 2001; blz. 122-123
- Een steen in de vijver. Ontstaan, groei en ontwikkeling van de Maatschappij van Weldadigheid, Lambregts, L.; 3e druk 1998
Internet
