Het Drentse Grolloo kent een lange geschiedenis, maar bleef altijd klein en bescheiden. Kerkelijk viel het dorp onder Rolde. Pas in 1853 kwam in Grolloo een zelfstandige hervormde gemeente tot stand. Daarop werd meteen aangevangen met de bouw van een kerk en pastorie. Het initiatief en de geldelijke bijdragen kwamen van de 47 hervormde gezinnen die Grolloo en Schoonloo indertijd telde. De eerste dienst werd gehouden op 8 januari 1854.
De bijzondere Christusboom wordt verwijderd.
Ontstaan en aanleg begraafplaats
Voor de bouw van de kerk was goedkeuring nodig van de toenmalige koning, Willem III. Dit was mede omdat het Rijk de helft van de bouwkosten voor zijn rekening nam [1]. Vanzelfsprekend wilde de nieuwe kerkelijke gemeente ook een eigen begraafplaats. Om als kerkelijke gemeente zo’n begraafplaats te mogen aanleggen was toestemming nodig van de gemeente Rolde. Sinds 1829 golden specifieke regels voor de aanleg van begraafplaatsen, reden waarom de begraafplaats niet direct achter de kerk aangelegd kon worden, maar wat verder naar achteren. Een afstand van 50 meter tot de bebouwing diende in acht te worden genomen. Eind 1854 verleende de gemeente de vergunning, met de voorwaarden dat de kerkelijke gemeente wel zelf moest zorgen voor aanleg en onderhoud. In aanvang was het dus geen gemeentelijke begraafplaats.
De Christusboom was in 2010 dermate slecht dat deze verwijderd is (foto Leen de Graaf).
Het ontwerp voor de inrichting was, en is, eenvoudig maar prachtig. Via het kerkhoflaantje, sinds kort het Harry Muskeepad, langs de kerk bereikt men een mooi houten hekje. Het hekje vormt de ingang van de begraafplaats en is opgenomen in een beukenhaag die ter plekke van het hekje een poort vormt. Achter de ingang ligt een centraal pad, geflankeerd door dicht op elkaar staande lindebomen. Op de begraafplaats liggen de graven, veelal gemarkeerd door een eenvoudige grafsteen en her en der is nog een aantal grote bomen te vinden. Van die wat willekeurig geplaatste bomen springt er een bijzonder in het oog. Dit is een monumentale beuk en waarschijnlijk de dikste boom van het dorp. Samen met de in 2010 gevelde even dikke beuk in de heg langs het kerkhofpad, vormde deze beuk een twee-eenheid, die in feite het hele oudste gedeelte van de begraafplaats overspande.
De Apostelboom in de zomer van 2021 in volle glorie (foto Leen de Graaf).
De Apostelboom
Deze nog bestaande beuk is een zogenaamde Apostelboom. De boom staat symbool voor de twaalf apostelen, de verdwenen beuk symboliseerde waarschijnlijk Christus, een Christusboom dus. Een symboliek die op diverse begraafplaatsen, aangelegd rond 1850, is toegepast.
De Apostelenboom heeft zijn vorm gekregen door twaalf jonge beukjes dicht op elkaar in een plantgat te plaatsen en deze bij elkaar te knopen. Die twaalf boompjes vergroeien dan tot een boom, waarin de twaalf stammen herkenbaar blijven. Op de begraafplaats van Grolloo levert de boom, bijna 170 jaar later, een belangrijke, zo niet de belangrijkste, bijdrage aan de gewijde sfeer van de begraafplaats.
Een apostelboom wordt niet altijd met beuken gevormd, maar kan feitelijk met elk type boom. Ook wilgen, linden en dergelijke werden wel gebruikt om een apostelboom te vormen. Niet alleen in Grolloo is zo’n apostelboom te vinden, ook elders werden dergelijke bomen aangeplant. Zo stonden er op de begraafplaats van de Maatschappij van Weldadigheid in Wilhelminaoord ooit twee van dit soort bomen. Een is verdwenen en de ander werd in 2019 zwaar getroffen door een storm. De boom staat nog en wordt nu extra vertroeteld. In Fryslân kunnen dergelijke bomen aangetroffen worden in Berltsum, Wijckel, Dokkum en Tzummarum. De eerste werd in eerste instantie bij elkaar gehouden door hoepels, zo luidt het verhaal. Maar niet al die bomen zijn aangetroffen op begraafplaatsen. Dat is wel het geval op het oude kerkhof van Blijdenstein bij het Drentse Ruinerwold.
Een detail van de Apostelboom laat zien hoe de verschillende stammen met elkaar vergroeid zijn (foto Leen de Graaf).
De symboliek, voor iedereen destijds rond 1850 waarschijnlijk meteen duidelijk, is helaas nu niet meer zo algemeen bekend. Toch kan de bekendheid ervan bijdragen aan de waardering van onze en andere vergelijkbare begraafplaatsen. In Nederland moeten talloze van dit soort bomen zijn aangeplant en daar is nog wel een handvol voorbeelden te vinden. Maar de combinatie met een Christusboom, had die een verdere betekenis en was er misschien een derde boom in het verhaal? Veel meer is er niet bekend.
Storm
Op 21 december 2023 hadden we te maken met storm Pia die de bijzondere boom in Grolloo bijna fataal werd. De vraag doet zich nu voor hoe straks deze boom te vervangen. Veel eigenaren en beheerders van buitenplaatsen, landgoederen en begraafplaatsen worstelen met deze vraag. Veel van dit type bomen zijn oud en lopen tegen het einde van hun levensduur aan. Het kweken van nieuwe levensvatbare exemplaren wil, zover bekend, nog nergens lukken.
Op 21 december 2023 brak een groot deel van de boom af (foto Leen de Graaf).
Literatuur en verwijzingen (alle sites geraadpleegd 7 november 2021):
- Ecologisch Adviesbureau Maes: De betekenis en ouderdom van de beplanting in de Koloniën van Weldadigheid. Cultuurhistorische en ecologische waardestelling van bomen en heesters in de Koloniën van Nederland en België, in opdracht van de provincie Drenthe, oktober 2016. (PDF)
- Dienst onder de Twaalf Apostelenboom in Ruinerwold.
- Twaalf apostelenboom in Tzummarum.
- Twaalf apostelenboom in Berltsum (Berlikum).
Noten
[1] In 1824 was bij Koninklijk Besluit bepaalt dat voortaan het Rijk toestemming moest geven voor de bouw of verbouw van een kerk. Het ministerie van Eredienst was hiermee belast en ondersteunde de verschillende kerkgenootschappen financieel. In 1868 werd het besluit ingetrokken.
