Sinds ik Dodenakkers.nl volg is mijn belangstelling voor begraafplaatsen toegenomen. Dit hangt ook samen met mijn belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog. Wat mij erg interesseert zijn de persoonlijke verhalen en die kom je op begraafplaatsen natuurlijk altijd tegen. Op mij maakt de Joodse begraafplaats aan het Toepad in Rotterdam, vlakbij de Van Brienenoordbrug, veel indruk.
Het is al bijzonder dat als je deze locatie wilt bezoeken, je de sleutel moet ophalen op de basis van de mariniers ertegenover. Nadat je het metalen sierhek hebt geopend, sta je dan opeens in je eentje tussen oude grafmonumenten. Je vindt er heel bescheiden gedenkstenen, maar ook imposantere exemplaren. Als fervent boekenlezer ben ik geraakt door de tekst op de deksteen van het graf van Will Tuschinski, de zoon van bioscoopmagnaat Abraham Tuschinski. “Hij beminde het boek / Het zijne werd te vroeg gesloten”, staat hier te lezen op een ornament van een boek. De in 1908 geboren Will overleed in 1939 aan keelkanker, dus nog voordat Nederland werd bezet. Zijn ouders werden in 1942 vermoord in Auschwitz en hebben geen graf.
De grafmonumenten voor Moshe Henoch Presseisen
en zijn echtgenote Flora Presseisen-Speelman.
Op de begraafplaats kun je niet om de Holocaust heen. Op de grafstenen staan volop verwijzingen naar Auschwitz, Sobibor en andere plaatsnamen waarvan de betekenis niet uitgelegd hoeft te worden. De namen van de slachtoffers zijn in de meeste gevallen symbolisch toegevoegd op de grafmonumenten van familieleden die hier wel begraven liggen. Van degenen die vermoord werden in de vernietigingskampen resteerde immers geen lichaam. Bijzonder vind ik de graven van Moshe Henoch Presseisen en zijn echtgenote Flora Presseisen-Speelman, beiden in Rotterdam geboren. Ze maakten onderdeel uit van een transport per trein van Bergen-Belsen naar Theresienstadt dat in het voorjaar van 1945 kriskras door Duitsland reisde en strandde in het Duitse plaatsje Tröbitz, 100 kilometer ten zuiden van Berlijn. Daar werd de trein bevrijd door het Rode Leger. Verschillende van de gevangenen waren reeds onderweg aan tyfus gestorven en langs de spoorweg begraven. Anderen zouden in Tröbitz omkomen en hier worden begraven. Ook de Presseiers overleefden de tocht niet, maar hun lichamen konden worden gerepatrieerd naar Nederland. In mijn boek ‘Meer dan alleen Auschwitz’ (2021) besteed ik een hoofdstuk aan de geschiedenis van dit transport. Momenteel draait in de bioscoop ook een film over deze tragedie, getiteld ‘Het verloren transport’.
Moderne begraafplaatsen of secties met recente graven vind ik zelden prettig om te bezoeken. Ik voel me niet op mijn plek tussen mensen die rouwen en vind het confronterend om te zien als overledenen in hetzelfde jaar geboren zijn als bijvoorbeeld mijn ouders of ikzelf. Oudere begraafplaatsen stralen echter een soort van rust uit en dat geldt zeker ook voor de Joodse begraafplaats aan het Toepad. Als liefhebber van natuur en tuinen kan ik genieten van de imposante dennenbomen, berken en kastanjes die hier groeien. Delen van de begraafplaats ogen ook wat rommelig met ongemaaide stukjes waar allerlei plantjes groeien die op modernere begraafplaatsen allang uit de grond gerukt zouden zijn omdat ze gezien worden als onkruid. In een tijd waarin er grote zorgen zijn om het verlies aan biodiversiteit is het fijn om te zien hoe oude begraafplaatsen zoals die aan het Toepad kunnen fungeren als kleine ecosysteempjes waar bijvoorbeeld vlinders rondfladderen die zich elders in de drukte van de stad of in monotone landbouwgebieden niet laten zien. Op door de zon opgewarmde grafstenen steken hun vrolijke kleuren duidelijk af. Begraafplaatsen zijn niet alleen plaatsen van de dood, maar ook van leven.
Natuurlijk loop je op een Joodse begraafplaats als die aan het Toepad niet vrolijk rond, want daarvoor zijn de verhalen die achter veel graven schuilen veel te tragisch. Wie zich wil verdiepen in de geschiedenis van de Joden in Rotterdam is er echter wel op zijn plek. Wanneer je langs de oude stenen met Hebreeuwse teksten loopt, waan je je in lang vervlogen tijden. Het schaduwrijke bodemdek, de fluitende vogels en rondfladderende insecten maken het een plek waar je de rust kunt vinden om echt stil te staan bij het enorme leed dat de Joden is aangedaan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Mensen die de Holocaust ontkennen hoeven niet naar Auschwitz af te reizen om geconfronteerd te worden met hun domheid of kwaadaardigheid, een bezoekje aan de Joodse begraafplaats aan het Toepad is genoeg.
Kevin Prenger is auteur van meerdere boeken over minder bekende aspecten van de Tweede Wereldoorlog, hoofdredacteur bij TracesOfWar en medewerker van Historiek. Voor Dodenakkers schreef hij in 2021 een artikel over de begraafplaats aan het Toepad.
