Geschiedenis
De geschiedenis van kloosterbegraafplaatsen in Nederland kan in het kort als volgt omschreven worden. De eerste kloosters werden al in de vroege middeleeuwen gesticht. Plaatsen als Utrecht en Maastricht kenden toen al kloosters. In de volle middeleeuwen, tussen 1000 en 1400 werden tal van kloosters gesticht op het platteland. De kloosterlingen hielden zich in Fryslân en Groningen bijvoorbeeld bezig met landaanwinning en dijkenbouw. In de vijftiende en zestiende eeuw vestigden zich ook veel kloosterorden in de groeiende steden, mogelijk gemaakt door schenkingen van devote burgers.
De kloosterbegraafplaats van de Broeders van HuijbergenDoor de Reformatie zijn er rond 1600 echter nog nauwelijks kloosters te vinden in Nederland. Kloosterlingen werden verdreven en gebouwen en gronden vielen toe aan de Staat der Nederlanden. Die zette veel gebouwen in als gasthuis, weeshuis, rasphuis en in sommige gevallen werd de kloosterkerk omgebouwd tot een protestantse kerk. Soms bleven daarbij de kerkhoven in gebruik. Alleen in Noord-Brabant en Limburg konden enkele kloosters voort blijven bestaan omdat hier sommige delen niet onder het bestuur van de Staten-Generaal vielen. Zo bleven kloosterlingen in het land van Ravenstein, het graafschap Megen en de heerlijkheden Gemert en Boxmeer hun werk voortzetten.
In de negentiende eeuw volgde een heropleving nadat in de Franse Tijd het weer mogelijk werd om het katholieke geloof in de openbaarheid te belijden. Er werden nieuwe kloosterorden opgericht en uit andere landen vestigden oudere orden zich weer in Nederland. Een enorme groei aan kloosters, met name in het grensgebied, werd teweeg gebracht door een Duits kloosterverbod in 1875. Tot ver in de twintigste eeuw bloeide het kloosterleven in Nederland, maar daarna nam het snel af. Sommige kloosters werden verzorgingstehuizen, andere werden gesloopt.
De kloosterbegraafplaats van de zusters Ursulinen in Venray maakt nu deel uit van het gemeentehuiscomplex.
Huidige stand
In 2017 telden we 128 begraafplaatsen bij een klooster in onze database. In de jaren daarna is verder onderzoek gedaan, zijn diverse plekken bezocht en ook is gestart met het in kaart brengen van de verdwenen kloosterbegraafplaatsen.
Er zijn anno 2022 152 nog bestaande kloosterbegraafplaatsen in kaart gebracht en 18 die geruimd zijn, maar nog wel herkenbaar door een achtergelaten kruisbeeld of door de contour en ligging. En er zijn nu 76 verdwenen kloosterbegraafplaatsen in beeld. Met name dit laatste overzicht is nog verre van compleet, omdat in veel steden de situatie nog onduidelijk is en veel tijd nodig is om uit te zoeken hoe de situatie precies was.
De 152 kloosterbegraafplaatsen die we nu nog kennen in Nederland zijn niet altijd meer aan een kloosterorde verbonden. Vaak is het klooster zelf verkocht en is met de nieuwe eigenaar overeengekomen dat de begraafplaats nog een bepaalde periode ongemoeid wordt gelaten. Het ligt dan ook in de verwachting dat het aantal kloosterbegraafplaatsen in de komende jaren zal afnemen.
In de provincie Noord-Brabant bevinden zich de meeste kloosterbegraafplaatsen, 60, oftewel ruim 39% van het totaal. De provincie Limburg vormt met 34% (52 stuks) een goede tweede. In Gelderland vinden we nog 17 kloosterbegraafplaatsen en in Noord-Holland 10 stuks. In de provincies Drenthe, Flevoland, Groningen en Zeeland vinden we geen kloosterbegraafplaatsen (meer).
De oudste in gebruik zijnde kloosters bevinden zich, niet geheel verwonderlijk, in Noord-Brabant. Het kerkhof bij het Minderbroedersklooster in Weert dateert uit 1462. Het klooster zelf werd in 1996 opgeheven. In Boxmeer en Megen vinden we nog kloosters die halverwege de zeventiende eeuw zijn gesticht. Verreweg de meeste kloosterbegraafplaatsen dateren uit de twintigste eeuw. Zo’n 69 dateren uit die eeuw, vaak bij nieuw gebouwde kloosters of het betreft nieuwe begraafplaatsen omdat de oude vol was. De jongste kloosterbegraafplaats dateert uit 2016, gesticht bij het orthodoxe klooster "Geboorte van de Moeder Gods" in Heusden in de gemeente Asten.
Van alle kloosterbegraafplaatsen in Nederland zijn er zeker 36 gesloten of niet meer in gebruik. Mogelijk ligt dit aantal hoger, maar of een begraafplaats gesloten is, is niet altijd duidelijk. Bij 18 kloosterbegraafplaatsen is duidelijk dat ze geruimd zijn. Vaak is dat de voorbode voor het geheel verdwijnen van de begraafplaats. in sommige gevallen resteren nog aanwijzingen voor de begraafplaats, zoals een Lourdesgrot, calvarieberg of grafmonumenten die herinneren aan de ooit daar begraven kloosterlingen. Zo’n 76 kloosterbegraafplaatsen zijn geheel verdwenen.
Van de begraafplaats bij het Carmelitessenklooster in het Limburgse Beek resteren alleen nog wat herinneringen in de tuin van een zorgcentrum.
Het onderzoek naar verdwenen kloosterbegraafplaatsen is nog lang niet compleet en waarschijnlijk zal het aantal verdwenen begraafplaatsen nog wel oplopen. Veel oudere kloosters hadden overigens niet altijd een eigen begraafplaats en als er al een was, was dat vaak maar een klein stuk grond of er werd in een kapel begraven. In het noorden van Nederland zijn bij sommige kloosters de kerken en kerkhoven in stand gebleven, zoals bijvoorbeeld in Thesinge het geval is. Moderne kloosters hadden vaak een gedeelte op een algemene of katholieke begraafplaats, zodat daar ook nog wel zuster- of broedergraven gevonden kunnen worden. Ook zijn na opheffing van kloosters veel resten overgebracht naar parochiebegraafplaatsen of naar de begraafplaats bij het moederhuis.
Er zijn relatief weinig kloosterbegraafplaatsen beschermd. Er zijn er 12 van rijkswege beschermd als monument en nog eens 10 van gemeentewege. Maar die bescherming zegt niet alles. Zo werd in 2018 de nog resterende begraafplaats bij klooster Nazareth in Gemert geheel geruimd om plaats te maken voor woningen. En dat terwijl het lijkenhuisje en de kerkhofmuur beschermd waren als gemeentelijk monument.
Zie voor meer algemene statistiek het onderdeel Inleiding Begraafplaatsstatistieken.
