Inleiding begraafplaatsstatistieken

{seog:disable}Nederland kent ongeveer 4.500 begraafplaatsen. Daarvan is een deel gesloten (± 800) of nagenoeg geruimd (± 215). Die geruimde begraafplaatsen worden in de statistieken meegerekend omdat ze vaak nog herkenbaar zijn als kerkhof of begraafplaats en omdat er vaak nog gewoon graven onder het oppervlak liggen. Meestal zijn alleen de grafmonumenten geruimd of ligt er nog een enkel (restant van een) grafmonument. Inmiddels worden ook gegevens vastgelegd van bijna 600 verdwenen begraafplaatsen. Dit betreft vooral begraafplaatsen die vanaf de middeleeuwen in gebruik zijn genomen, maar inmiddels verdwenen zijn onder woningen, parkeerplaatsen, wegen of industrie. Bij veel van dat soort begraafplaatsen uit de negentiende of zelfs vroege twintigste eeuw zijn alle resten ondergronds ook geruimd. Bij veel oudere begraafplaatsen is dat niet altijd het geval, zoals uit de regelmatig opduikende verhalen over vondsten die het ergste doen vermoeden. Vaak gaat het om een oude begraafplaats die ooit ter plekke lag. 

De verdeling per provincie

Ten opzichte van vorige weergaven valt op dat Utrecht nu meer begraafplaatsen telt dan Zeeland. Dat heeft met name te maken met de gemeentelijke herindelingen waarbij de gemeente Vijfheerenlanden met al zijn dorpen bij Utrecht gevoegd is. Dat is ten koste gegaan van het aantal begraafplaatsen in Zuid-Holland.

Voor meer statistieken per provincie klik hier.

Naar gezindte

Wanneer gekeken wordt naar de achtergrond van de begraafplaats; gemeentelijk of bijzonder, dan zien we dat gemeentelijke begraafplaatsen iets meer dan 33% van het geheel uitmaken en bijzondere begraafplaatsen de rest. Het percentage gemeentelijke begraafplaatsen daalt de laatste jaren, vooral doordat er meer bijzondere begraafplaatsen bijkomen, vooral zogenaamde natuurbegraafplaatsen. Van de bijzondere begraafplaatsen vormen de rooms-katholieke het grootste deel met iets minder dan 29%, gevolgd door de protestantse of hervormde begraafplaatsen (21%). Vervolgens kennen we nog een groot aantal particuliere begraafplaatsen (6%), joodse (5%) en nog een handvol begraafplaatsen met een andere achtergrond, waaronder bijvoorbeeld oorlogsbegraafplaatsen. Van het totaal blijkt dat bijna 5% wordt ingenomen door geruimde begraafplaatsen die in sommige gevallen niet meer naar gezindte zijn in te delen. In de onderstaande diagram is de verdeling met aantallen weergegeven.

Geruimde en verdwenen begraafplaatsen

In de loop der eeuwen zijn er in Nederland honderden begraafplaatsen in onbruik geraakt. Dat is goed te zien rond kerken waar soms nog grote grasvelden liggen. Dergelijke kerkhoven zijn ontdaan van de grafmonumenten, maar de stoffelijke resten liggen er meestal nog. Die worden vaak vergeten zoals blijkt bij het graven van sleuven voor kabels en dergelijke. Dan is er paniek vanwege de botresten die men vindt. Per provincie is een overzicht gemaakt van het aantal bekende geruimde begraafplaatsen: 

Wanneer zo’n kerkhof of begraafplaats weliswaar ontdaan is van zijn grafmonumenten maar als zodanig nog herkenbaar, dan is die opgenomen in de lijst van begraafplaatsen zoals die hier gehanteerd wordt. Veel geruimde begraafplaatsen zijn echter verdwenen onder het plaveisel, bebouwing of onder wegen. Dat is in de provincies Overijssel, Zuid-Holland en Zeeland minder aan de orde. Daar blijven de begraafplaatsen als zodanig nog lang liggen. Onder de geruimde begraafplaatsen bevinden zich 158 kerkhoven, acht joodse begraafplaatsen en zestien gemeentelijke begraafplaatsen. Vooral rondom kerken, waar men na 1829 stopte met begraven, zijn de kerkhoven in de loop der tijd veranderd in grasvelden.

Er wordt ook gewerkt aan een lijst van geheel verdwenen begraafplaatsen en kerkhoven. Deze lijst is nog van verre van compleet, maar telt inmiddels al 497 begraafplaatsen, waarvan de meeste in de provincie Noord-Brabant. Verdwenen begraafplaats liggen niet alleen op verlaten plaatsen, maar vaak ook midden in de grote steden, waarvan de meest opvallende wel te vinden is onder Hoog-Catharijne waar ooit de Floraboomgaard lag die vanaf 1811 als armenbegraafplaats werd gebruikt. Wegens het groeiende spoorgebruik is de begraafplaats al in de negentiende eeuw verdwenen.

Joodse begraafplaatsen

Met de acht begraafplaatsen waar geen grafmonumenten meer staan of die deels benut zijn voor andere doeleinden, zijn er nog 245 joodse begraafplaatsen in Nederland. 237 joodse begraafplaatsen bevatten nog wel grafmonumenten of zijn nog duidelijk als begraafplaats herkenbaar. Op veel joodse begraafplaatsen wordt al lange tijd niet meer begraven, maar vanuit het joodse gebruik zijn die niet gesloten. Indien nodig en mogelijk, zou zo'n begraafplaats gebruikt kunnen worden voor een begraving.

Gelderland kent met 45 joodse begraafplaatsen de meeste, gevolgd door Overijssel (34) en Zuid-Holland (24). Kijken we echter naar de verhoudingen van joodse begraafplaatsen ten opzichte van het totaal aantal begraafplaatsen per provincie, dan kent Drenthe het grootste aandeel joodse begraafplaatsen: bijna 12%. In Overijssel is het percentage ruim 10%. De provincie met het kleinste aandeel joodse begraafplaatsen is Fryslân: 2%.

Particuliere begraafplaatsen

Meer dan 6% van alle begraafplaatsen in Nederland is in particuliere handen, 287 in totaal. Dat wil zeggen dat niet een geloofsgenootschap, kerkelijke of burgerlijke gemeente het eigendom heeft, maar een privaatrechtelijke partij. Sommige particuliere begraafplaatsen zijn in handen van families en liggen ook op eigen erf. Een aantal wordt beheerd door bedrijven of stichtingen. Eén van de bekendste particuliere begraafplaatsen is wellicht Driehuis-Westerveld dat in handen is van De Facultatieve. De laatste jaren zijn veel natuurbegraafplaatsen aangelegd (2020: 26) die vaak ook een stichtingsvorm kennen en derhalve onder de particuliere begraafplaatsen gerekend kunnen worden. Per provincie zijn de aantallen als volgt: 

De provincie die qua aantal de meeste particuliere begraafplaatsen heeft, is Gelderland, gevolgd door Noord-Brabant en Overijssel. Daar is de groei in de afgelopen jaren groot geweest door de toename van natuurbegraafplaatsen. Naar verhouding kent Utrecht op het totaal de meeste particuliere begraafplaatsen. Daar is ruim 11% van alle begraafplaatsen in particuliere handen. Flevoland kent (nog) geen particuliere begraafplaatsen. 

Gesloten begraafplaatsen

Van maar liefst 811 begraafplaatsen is bekend dat ze gesloten zijn. Sommige formeel, andere niet, zoals veel joodse begraafplaatsen. Daarnaast is er nog wel een aantal begraafplaatsen waar geen uitgifte van nieuwe graven meer plaatsvindt, maar alleen nog bijzettingen in bestaande graven. Van de 811 gesloten begraafplaatsen (voor zover bekend) liggen de meeste in de provincie Gelderland. Daarmee zijn naar verhouding in deze provincie bijna 21% van de begraafplaatsen gesloten. Groningen is de provincie met relatief gezien de meeste gesloten begraafplaatsen, namelijk 30%. Fryslân is de provincie met naar verhouding het minste aantal gesloten begraafplaatsen. Hier is 10% van het totaal gesloten. Het meerendeel van de gesloten begraafplaatsen betreft een bijzondere begraafplaats en het is dan ook niet verwonderlijk dat de meeste gesloten begraafplaatsen rondom of bij een kerk liggen.

Begraafplaatsen per inwoner

Nederland kende op 1 januari 2020 volgens de voorlopige cijfers van het CBS 17.408.573 inwoners. Gekeken naar de 355 gemeenten die Nederland per 1 januari 2020 kent, heeft gemeente Loppersum (Groningen) de meeste begraafplaatsen per inwoner. Er is in die gemeente maar liefst één begraafplaats op elke 329 inwoners. In de gemeente Lelystad moeten de 78.619 inwoners het met slechts één begraafplaats doen. Daar zit weliswaar een crematorium bij, maar toch! Het gemiddelde ligt overigens voor heel Nederland op 3.868 inwoners per begraafplaats. Dat was in 2016 nog 3.833 inwoners per begraafplaats.

Voor de meeste provincies ligt dat aantal onder het gemiddelde, zoals in Fryslân waar gemiddeld 1.315 inwoners per begraafplaats te vinden zijn. In de provincies Flevoland, Utrecht, Noord-Holland en Zuid-Holland ligt het gemiddelde er fors boven. Uitschieter is Flevoland met 20.142 inwoners per begraafplaats. De dichtst bevolkte provincies kennen dus ook het minst aantal begraafplaatsen voor hun inwoners. Het aantal crematoria is in die provincies dan ook weer hoger.

Gemeenten met meeste begraafplaatsen (top 10)

De afgelopen jaren is het aantal begraafplaatsen in sommige gemeenten fors toegenomen. Niet door nieuwe begraafplaatsen, maar vooral door fusies van gemeenten. In het verleden waren enkele Groninger gemeenten steevast hoog in de top-10 te vinden, maar deze werden (tijdelijk) verdrongen door enkele gefuseerde Friese gemeenten. Sinds de totstandkoming van de gemeente Súdwest-Fryslân in 2011 telde deze 85 begraafplaatsen en stond daarmee sterk op de eerste plaats. Door een herindeling in 2018 zijn daar nog eens zestien begraafplaatsen bijgekomen. Ook is een nieuwe natuurbegraafplaats in de gemeente geopend, waardoor Súdwest-Fryslân nu maar liefst 102 begraafplaatsen telt. De in 2019 tot stand gekomen gemeente Het Hogeland in Groningen telt net 1 begraafplaats minder. Op de derde plaats vinden we nog een nieuwe Groningse gemeente: Eemsdelta met 74 begraafplaats. De gemeente Westerkwartier is daardoor met 59 begraafplaatsen verdrongen naar de vierde plaats. Een complete nieuwkomer op de vijfde plaats is het Land van Cuijk. De op 1 januari 2022 tot stand gekomen gemeente telt eveneens 59 begraafplaatsen.

Drie Friese begraafplaatsen komen we vervolgens tegen op de zesde tot en met achtste plaats. Door verschillende herindelingen telt Noardeast-Fryslân nu 58 begraafplaatsen, De Fryske Marren staat op de zevende plaats met 55 begraafplaatsen en de gemeente Leeuwarden is terug gezakt naar de achtste plaats met 51 begraafplaatsen. Een andere nieuwkomer in de top 10 is de Gelderse gemeente West Betuwe, ook ontstaan in 2019. De gemeente telt 49 begraafplaatsen. De Zeeuwse gemeente Schouwen-Duiveland stond ook altijd hoog in de top 10, maar is nu terug te vinden op de tiende plaats met 42 begraafplaatsen. De in 2018 geformeerde Friese gemeente Waadhoeke, goed voor 40 begraafplaatsen is nu buiten de top 10 gevallen.

Helemaal onderaan, met ieder slechts een begraafplaats bungelen acht gemeenten: Alblasserdam, Dronten, Lelystad, Oostzaan, Papendrecht, Rozendaal, Sliedrecht en Zeewolde.

Natuurbegraafplaatsen

In 1955 werd in Nederland de eerste 'natuurbegraafplaats' geopend in het kleine plaatsje Assel bij Apeldoorn. Een natuurbegraafplaats is een nieuwe begraafplaats die zich onderscheid van de traditionele 'cultuurbegraafplaatsen', die over het algemeen gekenmerkt worden door een specifieke aanleg en natuurstenen grafmonumenten.

Lange tijd was de begraafplaats in Assel nauwelijks bekend, maar na verloop van tijd werd de in een aangeplant bos gelegen begraafplaats steeds populairder. Niet alleen vanwege het feit dat je hier voor onbepaalde tijd kon begraven, maar ook omdat nabestaanden zelf een locatie konden uitzoeken. De begraafplaats heet nu officieel Natuurbegraafplaats Westerwolde. Pas in 2003 volgde in Limburg een tweede natuurbegraafplaats, meer bij toeval dan bewust, maar de lokatie werd in korte tijd gevonden door veel mensen. Nadien zijn op meer plaatsen oude productiebossen of landgoederen omgezet in een natuurbegraafplaats. Inmiddels bereikt het aantal bijna de 30 en zijn er nog plannen voor meer lokaties. Met name in provincies waar bos en hei een goede gelegenheid bieden, ontstaan natuurbegraafplaatsen. Een enkele begraafplaats is nog in voorbereiding, maar de aantallen laten zien dat met name de oostelijke provincies populair zijn. Voor de statistiek worden alleen als natuurbegraafplaats nieuw aangelegde begraafplaatsen of (grote delen daarvan) meegenomen in de telling. Een aantal beheerders heeft op bestaande delen van hun begraafplaatsen meer natuurwaarden gecreëerd, maar daar past niet het etiket natuurbegraafplaats bij.

Oppervlak aan begraafplaatsen

Het vastleggen van de grootte van elke begraafplaats is gestaag voortgegaan en inmiddels ook afgestemd met het Kadaster. Het Kadaster houdt de bestemming van percelen bij en dus ook die van begraafplaatsen. In een aantal gevallen ontbrak de juiste informatie bij het Kadaster. De aantallen vierkante meters per provincie geeft een goede inkijk in welk volume de begraafplaatsen per provincie innemen. Momenteel, midden 2020, blijkt dat 0,12% van het Nederlandse grondoppervlak gebruikt wordt als begraafplaats, oftewel ruim 4.000 hectare.

In onderstaand diagram is de verdeling van het oppervlak naar provincie zichtbaar gemaakt. Daar komt uit naar voren dat Gelderland het grootste oppervlak aan begraafplaatsen kent met een aandeel van ruim 16%. Flevoland heeft het geringste aandeel. 

Beschermde begraafplaatsen

Inmiddels is het ook het aantal beschermde begraafplaatsen in kaart gebracht. In totaal zijn er 566 begraafplaatsen of onderdelen op die begraafplaatsen van rijkswege beschermd. Dat kan variëren van een complete begraafplaats vanwege de aanleg tot een enkele zerk vanwege de ouderdom ervan.

Dankzij de informatie op gemeentelijke websites en Wikipedia zijn inmiddels ook de van gemeentewege beschermde begraafplaatsen in beeld gebracht. Dat zijn er momenteel 477. Vaak is een gehele begraafplaats beschermd vanwege de historische betekenis ervan voor de plaats of de gemeente. Dit betekent niet dat er in Nederland 1.043 begraafplaatsen bescherming genieten. In een aantal gevallen is namelijk de gemeentelijke bescherming een aanvulling op een aanwijzing van een onderdeel als rijksmonument. Dat laatste is het geval bij 34 begraafplaatsen. In totaal zijn dus op 1.009 begraafplaatsen in Nederland op enigerlei wijze onderdelen beschermd, wat neerkomt op ruim 22%.

Crematoria in Nederland

In 1913 werd in Nederland het eerste crematorium gebouwd waar in 1914 de eerste crematie plaatsvond. Lange tijd was het crematorium in Driehuis-Westerveld het enige in Nederland. De Duitsers lieten in de Tweede Wereldoorlog in de kampen Westerbork en Vught ook crematoria bouwen. Na de oorlog zijn deze crematoria niet meer gebruikt en die in Westerbork is zelfs gesloopt. Voor de statistiek worden deze beide crematoria niet meegeteld.

In 1954 kreeg Nederland in Dieren een tweede crematorium en in 1962 het derde in Groningen. In de jaren zestig volgden nog twee crematoria en in de jaren zeventig 12, waarvan 5 openden in 1973. In de jaren tachtig kwamen er 15 nieuwe crematoria bij en in de jaren negentig nog eens 20. Aan het begin van deze eeuw waren er in Nederland 54 crematoria. Deze lagen verspreid over het hele land en vaak gelegen bij grotere begraafplaatsen. Het percentage overledenen dat in 2000 gecremeerd werd, lag toen op 48,9%.

In de afgelopen twintig jaar zijn er nog eens 62 crematoria bij gekomen. Tussen 2015 en 2018 maar liefst 26. Het honderdste crematorium in Nederland kwam er in 2017 en werd geopend in oktober van dat jaar in Oudehaske bij Heerenveen. Een jaar later werd het vierde crematorium dat ooit in Nederland was gebouwd gesloopt. Het in 1963 gebouwde crematorium op begraafplaats Nieuw Eykenduynen werd toen vervangen door een multifunctioneel afscheidshuis met uitvaartcentrum én ceremoniegebouw. Opvallend is de toename van het aantal kleine crematoria en technische crematoria. Die laatste vind je gewoon op een industrieterrein. Eind 2020 lag het percentage crematies in Nederland op 66,4% en was voor het eerst (tijdelijk) een kleine daling zichtbaar.

Het totale aantal crematoria begin 2022 bedraagt nu 115, maar er zijn nog minstens 4 crematoria gepland of momenteel in aanbouw. Het oudste crematorium in Driehuis-Westerveld uit 1913 en dat van Groningen uit 1962 zijn inmiddels beschermd als rijksmonument.

Voor meer statistieken per provincie klik hier.

* Bij het overnemen van gegevens s.v.p. vermelden: Dodenakkers.nl - Kenniscentrum Funerair Erfgoed