Hartogh Heijs van Zouteveen, Hermanus

* Delft 13 februari 1841 - † Assen 1 juni 1891

Geboren als zoon van Samuël Hartogh Heijs, advocaat en Hoogheemraad van Delfland, op 13 februari 1841 te Delft, overleed Hermanus Hartogh Heijs van Zouteveen op 1 juni 1891 te Assen. De toevoeging Van Zouteveen aan de familienaam Heijs werd mogelijk door de overdracht in 1860 op hem van de Heerlijkheid Zouteveen, die eerder door zijn vader was aangekocht.
Op aandrang van zijn vader volgde hij in Leiden de rechtenstudie, die hij in 1864 afrondde met een proefschrift, getiteld: “Bijdragen tot de Statistiek van Drenthe”. Toch ging zijn belangstelling meer uit naar filosofie en de natuurwetenschappen. In 1866 volgde dan ook een promotie in de wis- en natuurkunde op het proefschrift: “De methoden tot synthesis der organische ligchamen, benevens eene vergelijking daarvan met methoden tot synthesis van anorganische ligchamen”. Dit proefschrift was ook het met goud bekroonde antwoord op een prijsvraag, uitgeschreven door de Groninger Akademie.

Vrijdenker en Darwinist

Vanaf 1866 ontstond er een jarenlange correpondentie tussen Hartogh Heijs van Zouteveen en Charles Darwin, van wiens denkbeelden hij in Nederland de grote voorvechter werd in woord en geschrift. Overtuigd aanhanger van de leer van Darwin, maakte hij naam door de vertalingen van de werken van Darwin, vaak voorzien van belangwekkende aantekeningen. Na enkele jaren docent geweest te zijn aan een aantal onderwijsinstellingen te Leiden en Den Haag, volgde in 1867 een lectoraat in de Zoölogie aan de Leidse Akademie. Een benoeming tot hoogleraar ging echter aan hem voorbij door verzet van de Theologische faculteit van genoemde Akademie en van de Hervormde kerk, waarmee hij in zijn studententijd al gebroken had. Zijn openlijke sympathie voor het vrijdenken en het Darwinisme hebben hieraan ten grondslag gelegen. Te noemen valt in dit verband zeker de stelling bij zijn proefschrift van 1866, waarin hij Linnaeüs’ definitie van het begrip soort als onveranderlijk vanaf de schepping bestreed. Hartogh Heijs van Zouteveen nam daarop ontslag als lector. Van 1868 – 1872 was hij lid van de gemeenteraad van Delft en maakte in die periode enkele grote reizen. De reis naar Egypte in 1869 was ter gelegenheid van de opening van het Suezkanaal en in 1872 reisde hij naar Californië om te zien of er mogelijkheden waren voor het stichten van een Nederlandse landbouwkolonie daar. Een aantal families vestigden zich ook daadwerkelijk in de Santa Rosavallei, maar vanwege zijn gezondheid keerde Hartogh Heijs van Zouteveen terug naar Nederland.

In 1873 vestigde hij zich te Assen. Door zijn huwelijk met Maria Elisabeth van der Veen op 12 april 1866 waren er banden met de regio. Zij was de dochter van de advocaat en procureur Mr. Petrus van der Veen, volgeling van Thorbecke en Aleida Kniphorst, telg uit een invloedrijk Drents geslacht. In Assen en het nabijgelegen Smilde werd Hartogh Heijs van Zouteveen actief als grondeigenaar en vervener, daarnaast dreef hij in Groningen een effectenkantoor. Het dienen van de publieke zaak als lid van de gemeenteraad werd hem, ondanks zijn verkiezing tot raadslid, ontzegd, omdat hij weigerde de eed af te leggen en de belofte alleen was voorbehouden aan leden van een aantal kerkgenootschappen. Hij wenste principieel niet te behoren tot enig kerkgenootschap.

Hoezeer ook door zijn ziekte gekluisterd aan de kleine wereld van de studeerkamer, zijn universele en altijd actieve geest liet zich niet gevangen houden binnen de muren van het studeervertrek.  Vele publicaties in de vorm van boeken, vertalingen van de werken van Darwin en artikelen in bladen en kranten verschenen van zijn hand. Zo komen we hem tegen als oprichter en redacteur van de Nieuwe Drentsche Volksalmanak sinds 1883 en was van 1885 tot zijn overlijden eigenaar en hoofdredacteur van de Nieuwe Provinciale Drentsche en Asser Courant. Van 1875 tot 1881 was hij redacteur van Isis, een natuurwetenschappelijk maandblad. Artikelen van hem verschenen in het orgaan van de Vrijdenkersvereniging De Dageraad, waarvan hij ook enige tijd president is geweest. Als afgevaardigde naar het internationaal vrijdenkerscongres te Brussel in 1880 ontmoette hij F. Domela Nieuwenhuis; een contact, dat enkele jaren heeft geduurd. De wegen scheidden zich, toen er zich binnen De Dageraad een conflict voordeed tussen de burgerlijke stroming, waartoe Hartogh Heijs van Zouteveen behoorde en de socialistische stroming met Domela Nieuwenhuis. Van de commissie van bestuur van het Provinciaal Museum van Oudheden in Drenthe was hij in 1876 lid geworden. Lid was hij ook van de Maatschappij der Nederlandsche Letteren, van de Nederlandsche Dierkundige Vereniging en van het Koninklijk Instituut voor de land-, taal- en volkenkunde van Ned. Indië. Fel gekant tegen kerkleer en autoriteitsgeloof, anti-godsdienstig als hij was, ontbrak het hem op politiek terrein aan radicaliteit. Het is hem van verschillende kanten verweten. Zijn oorspronkelijke sympathie voor Marx en zijn denkbeelden maakten allengs plaats voor progressief liberale denkbeelden, zoals hij die aantrof bij de liberale econoom S. Vissering.

Hermanus Hartogh Heijs van Zouteveen overleed op 1 juni 1891, slechts 50 jaar oud. Uiteraard verscheen op 2 juni een uitgebreid In Memoriam in zijn eigen krant, de Nieuwe Drentsche en Asser Courant. Het verslag van de begrafenis op 4 juni was kort:
Hedenochtend te tien uur werd op de algemeene begraafplaats alhier ter aarde besteld het stoffelijk overschot van den heer Dr. H. Hartogh Heys van Zouteveen, in leven hoofdredacteur dezer courant.
Vele ingezetenen gaven blijk van hun belangstelling door hem bij den tocht naar zijn laatste rustplaats te vergezellen.

Voor Hermanus Hartogh Heijs van Zouteveen betekende de dood het absolute einde en de zin van het leven moest vooral uit het leven zelf worden gehaald.

In het najaar van 2009 werd het initiatief genomen om het graf in oude luister te herstellen. Op 23 december werd bij het graf de Nieuwe Drentse Volksalmanak bij het graf aangeboden aan de burgemeester van Assen. Hartogh Heijs richtte in 1883 deze almanak op.

Literatuur en bronnen

• H.Hartogh Heijs van Zouteveen, Encyclopedie van Drenthe (2003)
• Hartogh Heijs, Hermanus, Biograf. Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland
• Hartogh Heijs van Zouteveen, Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek dl 2
• Nieuwe Prov. Drentsche en Asser Courant 2 en 4 juni 1891
• Menno Wiegman: "Materialisme en sexuele teeltkeuze, het werk van de Nederlandse Darwinist Hermanus Hartogh Heijs van Zouteveen" in: Interdisciplinair Tijdschrift Blind nr 12 2 juni 2007