Doorn - Mausoleum voormalig keizer Wilhelm II (Prins Friedrich Wilhelm Viktor Albrecht von Preußen)

21 juli 2009

* Potsdam (Dui.) 27 januari 1859 - † Doorn 4 juni 1941

Op een landgoed op de Utrechtse Heuvelrug rust in een mausoleum de laatste Duitse keizer, Wilhelm II. Het lijkt een vreemde en eenvoudige plek voor een monarch die een grote voorliefde had voor pracht en praal. De vraag rijst waarom de voormalige keizer in Doorn rust en niet in een monumentaal graf in Duitsland. Aanleiding destijds voor zijn verblijf in Nederland is het noodlottige einde van de Eerste Wereldoorlog, althans voor de keizer.

Wilhelm II werd als Friedrich Wilhelm Viktor Albert von Hohenzollern geboren in 1859. Zijn geboorte verliep uitermate moeizaam en leidde er onder meer toe dat zijn linkerarm niet functioneerde. Behandelingstherapieën zouden een fatale invloed hebben gehad op de psychische ontwikkeling van een jongeling die was voorbestemd als keizer. Zijn Spartaanse opvoeding was een doorn in het oog van zijn moeder, Victoria, dochter van de gelijknamige Britse vorstin. Zij had hem liever een liberale, Brits georiënteerde opvoeding gegeven. Wilhelm koos echter partij voor zijn grootvader Wilhelm I, Bismarck en het leger.

In het leger vond hij de erkenning en kameraadschap die hij thuis gemist had. Op negentwintigjarige leeftijd werd Wilhelm keizer, nadat zijn ongeneeslijk zieke vader, Friedrich III, slechts 99 dagen keizer was geweest. Als keizer stak Wilhelm zijn voorliefde voor militair vertoon en pracht en praal niet onder stoelen of banken. Bovendien ontwikkelde hij een passie voor christelijk-Germaanse mythen en Noorse mystiek, welke gepaard ging met een uitgesproken antisemitisme. Hij had grote bewondering voor de componist Richard Wagner en diens schoonzoon, de tot Duitser genaturaliseerde rassentheoreticus Houston Stewart Chamberlain.

Het Duitse rijk onder Wilhelm II kan nauwelijks een democratie genoemd worden, aangezien de keizer zorgvuldig zijn alleenheerschappij in stand hield. Dat betekende echter niet dat er geen kritiek was op de keizer. Met name zijn buitenlandse politiek viel regelmatig in slechte aarde. Naar aanleiding van de zogenaamde 'Daily-Telegraph-affaire' in 1908, waarin de keizer door middel van een interview ongezouten kritiek had geuit op de Duitse buitenlandse politiek, ontstond zelfs bijna een constitutionele crises. Duitse politici drongen zelfs aan op grondwettelijke beperking van de bevoegdheden van de keizer. Ook de Britten reageerden woedend op deze, maar ook op tal van andere incidenten.
Sommigen beschouwen Wilhelm II slechts als een acteur of een pion in het Europese machtsspel, anderen noemen de keizer de belangrijkste katalysator van de Duitse politiek. In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog taande zijn macht, maar namen de spanningen in Europa steeds meer toe. Dit culmineerde na de moord op de Oostenrijkse troonopvolger Frans Ferdinand tot de grootste geweldsuitbarsting die de mensheid tot dat moment had gekend.

Naar mate de oorlog zich voortsleepte nam de macht van de keizer verder af en kreeg Duitsland meer en meer een militair dictatorschap onder leiding van Hindenburg en Ludendorff. De rol van Wilhelm II beperkte zich tot militaire inspecties en een sporadische dreigende toespraak. In het najaar van 1918, na nog een laatste lente-offensief dat faalde, werd duidelijk dat Duitsland de oorlog zou gaan verliezen. Dit resulteerde in het aftreden van Wilhelm II op 9 november 1918, terwijl twee uur later de Duitse republiek werd uitgeroepen door Scheidemann. De keizer was op dat moment al niet meer in Berlijn. Eind oktober was hij door Hindenburg teruggestuurd naar het militaire hoofdkwartier in het Belgische Spa om bij de troepen te zijn. Een dag na zijn aftreden vertrok de keizer met zijn gevolg naar het neutrale Nederland.

In de vroege ochtend van 10 november 1918 kwam Wilhelm II vanuit België met een colonne auto's aan bij de Nederlands grens in Eijsden. Het zou tot na middernacht duren voordat hij officieel de grens mocht passeren van de totaal verraste lokale autoriteiten. De regering kwam bijeen en besloot de keizer als vluchteling toe te laten. Aan het begin van de avond vertrok een delegatie per trein naar Maastricht om dit de keizer mede te delen. Dit gebeurde uiteindelijk om half een 's nachts. De volgende ochtend kon Wilhelm II verder reizen per trein naar Amerongen om ondergebracht te worden in kasteel Amerongen. Hier was hij te gast bij graaf Bentinck. Met het aftreden van de keizer was aan een belangrijke voorwaarde van de geallieerden voor de vrede gedaan en op 11 november werd in het bos van Compiègne de wapenstilstand gesloten.

In Duitsland werd met ongeloof en afkeuring gereageerd op de vlucht van de keizer. In geallieerde landen werd verbaasd gereageerd op het opvangen van de keizer door Nederland, zeker nu van Duitsland niets meer te vrezen viel. Op 28 november 1918 tekende Wilhelm II de definitieve acte van troonafstand. Het duurde uiteindelijk tot 10 mei 1919 voordat de Nederlandse regering de voormalige keizer officieel asiel zou verlenen. Maar omdat in het vredesverdrag een artikel was opgenomen waarin de berechting van Wilhelm II werd verlangd, ontving de Nederlandse regering in januari 1920 een formeel uitleveringsverzoek. De keizer werd geacht verantwoordelijk te zijn voor onder meer het schenden van de Belgische neutraliteit en massadeportaties. Nederland weigerde als neutrale staat en werd daarna ook niet verder verzocht om Wilhelm II uit te leveren. In dat jaar betrok de keizer het door hem gekochte Huize Doorn. De meegenomen voorwerpen uit de diverse paleizen arriveerden in negenenvijftig treinwagons (!) via Zeist in Doorn. Alles was bewust geselecteerd, waarbij drie motieven de leidraad vormden: als eerste de roemrijke familie van Wilhelm II en in het bijzonder zijn grote voorbeeld Frederik de Grote van Pruissen; als tweede de banden tussen het Huis Hohenzollern van de Duitse keizer en het Nederlandse koningshuis Oranje Nassau; en ten derde geschenken van buitenlandse vorsten en persoonlijke voorwerpen.

Koningin Wilhelmina heeft Wilhelm nooit bezocht in al die jaren dat hij in Nederland leefde. Toch waren de banden tussen de keizer en het Koninklijk Huis nauwer dan menigeen denkt. Juliana was als dertienjarige bruidsmeisje bij het tweede huwelijk van Wilhelm met de jonge prinses Hermine von Reuss. Prins Hendrik, de echtgenoot van Wilhelmina, zorgde er voor dat veel van de huisraad uit de kastelen in Duitsland naar Doorn werden overgebracht. Ook koningin-moeder Emma bezocht met enige regelmaat de keizer. En nadat prins Bernard was verloofd met Juliana was ook hij een regelmatige gast op Huize Doorn, evenals zijn moeder.

In 1921 overleed de zieke keizerin Auguste Viktoria in haar slaapvertrek in Huis Doorn. Zij werd volgens haar eigen wens in Potsdam in de Antikentempel bijgezet. Een jaar later trouwde Wilhelm II met Hermine von Reuss. Zij richtte zich op een herstel van de monarchie in Duitsland. Ze zocht zelfs toenadering tot de nationaal-socialisten in hun vaderland, maar zij hadden de keizer niet nodig, zij hadden hun eigen keizer: Adolf Hitler.

Bij de capitulatie van Frankrijk in de Tweede Wereldoorlog stuurde de keizer nog een gelukstelegram naar Hitler. En bij zijn dood kreeg hij een reusachtige krans van Hitler als eerbetoon.

Wilhelm II vermaakte zich in Doorn met het hakken van hout, waarvoor menig boom sneuvelde op het landgoed, en het schrijven van zijn memoires. Al die tijd hoopte hij ooit nog eens dat in Duitsland de monarchie hersteld zou worden en dat hij kon terugkeren naar zijn vaderland. Was het niet bij leven, dan wel na zijn dood. Wilhelm II liet testamentair vastleggen dat zijn lichaam na zijn dood zou rusten in een mausoleum op het landgoed totdat de monarchie in zijn vaderland zou zijn hersteld.

Na zijn dood op 4 juni 1941 werd Wilhelm II tot de voltooiing van zijn graf tijdelijk opgebaard in de kapel op het landgoed.

In 1942 kwam het mausoleum gereed. Het was een ontwerp van de Berlijnse architect Kiessling en werd gebouwd in opdracht van de tweede echtgenote van de keizer. Het classicistische gebouw heeft een strakke stijl die kenmerkend is voor de architectuur van het Derde Rijk. De vierkante baarruimte wordt vooraf gegaan door een diep portaal met een dubbele deur. De voorgevel bestaat uit zes natuurstenen pilasters die een vlak fronton met wapen dragen. Het gebouw zelf is in baksteen uitgevoerd. De baarruimte heeft enkele, zogenaamde rondboogvensters, waarbij elk een gietijzeren hekwerk heeft met daarin een manshoog zwaard.

Voor het mausoleum, achter het beeld van de Pruisische adelaar, liggen de vijf honden van de keizer begraven. In het midden Senta, die de respectabele leeftijd van 20 jaar bereikte en aan de zijde van de keizer stond ten tijde van de Eerste Wereldoorlog.

Duitse monarchisten herdenken de keizer nog jaarlijks op 27 juni, de geboortedag van Wilhelm II, en op 4 juni, zijn sterfdag. De herdenking wordt georganiseerd door Duitslands grootste monarchistische vereniging Tradition und Leben.

Huize Doorn werd na de Tweede Wereldoorlog als vijandelijk vermogen door de Nederlandse staat in beslag genomen. Meteen na de oorlog werd het opengesteld voor het publiek en sindsdien fungeert het als museum.

In 2011 vond er voor het eerst sinds de dood van Wilhelm II in 1941 een restauratie plaats van het mausoleum, uitgevoerd door de Rijksgebouwendienst. Ook voor de grafkist werden beschermende maatregelen genomen. Om de huidige kist is een extra houten kist geplaatst.

Literatuur

Marc Laman, Doorn - Geschiedenis en architectuur Monumenten-Inventarisatie Provincie Utrecht, Zeist 1995, p.166-168
Evelyn de Roodt, Oorlogsgasten - Vluchtelingen en krijgsgevangenen in Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Zaltbommel 2000, p.356-369