Zunderdorp is vandaag de dag een van de landelijk gelegen dorpen in Amsterdam-Noord. Ooit behoorde het dorp tot een van de zes hoofddorpen van Waterland, samen met Ransdorp, Broek in Waterland, Landsmeer, Schellingwoude en Zuiderwoude. Het ontstaan van Zunderdorp gaat vermoedelijk terug tot het begin van de twaalfde eeuw. Rond 1400 was Zunderdorp een zelfstandige parochie met een kerk waar ook begraven werd.
Achter de kerk van Zunderdorp wordt als eerste de laatste uitbreiding zichtbaar.In tegenstelling tot de andere dorpen in Waterland bleef de bebouwing van Zunderdorp redelijk verspreid en had het dorp lang geen echte kern. Dit had ongetwijfeld te maken met de ligging in een waterrijk veenlandschap. De forse kerk werd in 1710 getroffen door onweer en brandde daardoor geheel uit. De zaalkerk die daarna werd gebouwd was een stuk kleiner, waardoor het kerkhof rondom een grotere omvang kreeg. Het koor van de kerk werd niet meer opgebouwd. Getuige een groot aantal grafstenen in de kerk werd lange tijd in de kerk begraven. In 1825 bleef het kerkhof bij de watersnood niet gespaard. Waarschijnlijk was er schade aan hekwerken, bomen en mogelijk ook de fundering van de kerk en grafmonumenten. Veel grafmonumenten zullen er overigens destijds niet hebben gestaan of gelegen. In 1829 droeg de hervormde gemeente van Nieuwendam, waar Zunderdorp toen onder viel, het kerkhof over aan de burgerlijke gemeente van Nieuwendam. Een dergelijke overdracht was destijds in de provincie Holland vrij gebruikelijk.
Gezicht op Zunderdorp, met de kerk ergens tussen 1750-1775 (Uit: De Twaalf dorpen van Waterland, Amsterdam F.W. Greebe, z.j. ca. 1750-1775, anonieme prent mogelijk van Willem Writs).
Het kerkhof
Na de overname in 1829 werd het hogere deel achter de kerk, waar voor 1710 het koor van de kerk had gestaan, in gebruik genomen als gemeentelijk kerkhof. Er werden 65 graven aangelegd, verdeeld over 5 regels. Wat er met oude kerkhof rond de kerk gebeurde, is niet beschreven. Waarschijnlijk werd de ruimte benut door de dorpelingen. Na 1854 kon de gemeente het kerkhof iets uitbreiden. Er was toen namelijk een nieuwe kerk gebouwd die wederom wat kleiner was. De ruimte die zodoende overbleef tussen de kerk en het kerkhof, zo’n 40 m2, werd ingevuld met 24 graven. De ingang naar het kerkhof werd toen naar dit gedeelte verplaatst. Om het kerkhof te bereiken, werd wel een trap aangelegd om de hoogte te overbruggen. Net als elders werd het kerkhof telkens opgehoogd. Dat bleek overigens bij de overstroming van 1916 een uitkomst, want toen dreven boeren hun vee naar het kerkhof. Het betrof destijds nog zout water, wat voor veel schade zorgde.
Verdere uitbreidingen en aanpassingen
In 1918 voegde de gemeente Nieuwendam nog eens twee rijen met graven toe, waardoor het aantal graven op 113 kwam. Daarmee had het kerkhof een grootte van pakweg 220 m2 bereikt. Het kerkhof was nu een langwerpig stuk grond, omgeven door een keermuur met daarop een hekwerk, dat een stuk hoger lag dan de omgeving. De ingang is toen waarschijnlijk voorzien van nieuwe hekpijlers van cementbeton met daartussen een laag smeedijzeren hekwerk. Dat zou ook gebeurd kunnen zijn na de annexatie door de gemeente Amsterdam in 1921.
Plattegrond van het kerkhof met de graven uit 1829, 1846 en 1918 (Stadsarchief Amsterdam).
Bij een inspectie in 1935 werd door de gemeentelijke opzichter gekeken naar de grafmaten en hij constateerde dat veel graven te krap waren. Die constatering werd overigens voor nagenoeg alle kerkhoven in Amsterdam-Noord gedaan, maar veel kon niet uitgericht worden. In Zunderdorp was de grafindeling wel goed inzichtelijk, want er konden bij alle graven nieuwe grafpaaltjes geplaatst worden. In 1967 werd de oude consistoriekamer van de kerk afgebroken en die werd iets meer naar achteren opnieuw opgetrokken. Daardoor werd het zicht vanuit het dorp op het kerkhof ontnomen. Hoewel in de twintigste eeuw telkens gesproken werd over een sluiting van het kerkhof is het nooit zover gekomen.
Overzicht van het kerkhof voor de laatste uitbreiding in het voorjaar van 2005.
In 1996 werden alle kerkhoven in Noord opgehoogd, dus ook dat van Zunderdorp. Daarbij werden alle bestaande grafmonumenten gelicht en weer teruggeplaatst. Al voor die tijd was er binnen het gemeentelijk apparaat een discussie op gang gekomen of de kerkhoven van Ransdorp en Zunderdorp niet uitgebreid zouden moeten worden. De behoefte aan nieuwe graven was groter dan het aantal beschikbare graven. Bovendien werd al enkele jaren aangegeven dat de bestaande graven te klein waren. Voor Zunderdorp werden plannen gemaakt voor een kleine uitbreiding van 8 bij 14 meter (112 m2) op een gedeelte ten zuiden van het bestaande kerkhof. De kosten zouden er vooral in gaan zitten dat dit deel op dezelfde hoogte als het bestaande kerkhof gebracht moest worden en dat rondom een keermuur geplaats moest worden. Bovendien zouden twee esdoorns en een reeks struiken ter plekke van de uitbreiding gekapt en verwijderd moeten worden. De plannen werden in de loop der tijd nog aangepast zodat nog meer graven aangelegd zouden kunnen worden. Uiteindelijk werd in 2004 55.000 euro uitgetrokken voor de plannen, maar de uitvoering liet tot 2010 op zich wachten. Op het deel van de uitbreiding werd ruimte gepland voor 23 graven die ook te bereiken moesten zijn voor bezoekers die moeilijk ter been zijn. Daarom is een schuine oprit gemaakt die op de oude toegang toeloopt en naar rechts toegang geeft naar de uitbreiding met een eigen ingang. Dit is gedaan omdat bezoekers anders over de bestaande graven naar de uitbreiding zouden moeten lopen. De betonnen keermuur heeft qua uiterlijk een uitstraling gekregen die lijkt op de oude muur. Op de muur is een metalen hekwerk geplaatst. Het toegangshek tussen de oude hekpijlers is ook vernieuwd.
De oude hekpijlers bij de oude ingang met het nieuwe hekwerk ertussen.
Zunderdorp telt anno 2022 rond de 500 inwoners die vooral in de omgeving van de kerk wonen. Aan de oostzijde van de kerk ligt het kerkhof echter nog steeds vrij. Daardoor kan vanaf het kerkhof nog een blik worden geworpen op de rondom liggende weilanden. Helaas staan in de weiden wel hoogspanningsmasten voor de doorvoer van elektriciteit van de centrale van Diemen naar de rest van Noord-Holland. Achter de kerk ligt de pastorie die uit 1895 dateert, maar daarvoor stond hier ook al een gebouw.
Ondanks alle ontwikkelingen van het dorp en de kleine uitbreiding van het kerkhof doet het aanzicht verrassend authentiek aan. Dat heeft ook te maken met het feit dat voor de paden rondom niet gekozen is voor een moderne verharding, maar voor stenen.
De kerk met daarachter het kerkhof in 1964 (foto C.P. Schaap, Stadsarchief Amsterdam).
Huidige staat
Hoewel het kerkhof van Zunderdorp zijn huidige opzet pas gekregen aan het begin van deze eeuw is het oudere deel nog wel herkenbaar aanwezig. Dat komt mede doordat de oude toegang intact is gelaten. Wel is het oude smeedijzeren hekwerk vervangen. Vanzelfsprekend is het grootste deel van de oude keermuur bij de uitbreiding verdwenen.
Op de uitbreiding liggen al een aantal rijen ingevuld met moderne grafmonumenten. Op geen enkele wijze verhouden deze zich tot de grafmonumenten op het oude deel, maar omdat er nog een ruimte tussen zit, valt dat niet echt op. Op het oudste deel van het kerkhof is inmiddels een wat open grasstrook ontstaan achter het toegangshek doordat hier grafmonumenten zijn verwijderd. Er liggen nog steeds een aantal hardstenen zerken, maar het beeld wordt steeds meer bepaald door lage stèles die vele jonger zijn.
De omranding van het kerkhof heeft waarschijnlijk vanaf het begin van de negentiende eeuw bestaan uit het hekwerk op de keermuur met enige lage beplanting rondom. Op enige afstand hebben altijd een aantal bomen gestaan waaronder linde, iep, els en wilg. Aan de noordzijde zijn juist weer jonge bomen aangeplant. Het kerkhof zelf maakt een relatief open indruk. De plaatsen waar geen grafmonumenten liggen zijn voorzien van gras en her en der staan wat struiken of andere lage beplanting die er eerder niet te vinden was. De bakstenen muur die de westzijde van het kerkhof vormt heeft een sterk beeldbepalend karakter.
Zoals eerder gezegd bestaat er een fraai zicht op de omgeving. Naar het zuiden zijn enige bomen en struiken aanwezig, maar naar het oosten is het uitzicht weids, met name in de winter.
Grafmonumenten
Net als op de andere kerkhoven in Noord konden er op het kerkhof van Zunderdorp veel zerken gevonden worden. In sommige gevallen waren die wat smaller uitgevoerd dan elders gebruikelijk was, een verwijzing dat ook de graven smal waren. In Zunderdorp ligt op het graf van Aaltje Kleijn-Honingh (1872-1936) en haar ongehuwde zoon Jan Kleijn (1897-1948) zo’n smalle zerk. Hoewel het recht op het graf in 1988 opgezegd is, ligt de steen er gelukkig nog. 
De typische smalle zerk op het graf van de familie Kleijn.
Ook een van de oudste stenen op het kerkhof is nog aanwezig. De steen is waarschijnlijk pas geplaatst toen dominee H.A. Simons zelf in 1871 overleed. De steen herinnert ook aan het overlijden van zijn vrouw Neeltje Jeannette Poolman die in 1854 stierf. Simons was maar liefst 42 jaar predikant in Zunderdorp. Een grafzerk met daarop de naam van zijn kleinzoon Gerard Johan Herman Poolman Simons (1864-1919) en diens vrouw Ida Sophia Visser (1931) ligt even verderop. Zij werden hier echter pas in 1966 begraven toen beide lichamen overgebracht werden van begraafplaats Huis te Vraag. Het grafrecht werd op naam gezet van Gerard Johan Herman Poolman Simons jr. wiens vrouw hier in 1985 werd begraven en hijzelf in 1988. De grafzerk dateert van 1966. Het grafmonument bestaat uit een geprofileerde zerk met ernaast banden waarop elk 3 palen staan met kettingen daartussen.
Een wat opvallende tekst kent de zerk voor veeboer Jan van Meerveld (1863-1942), al is deze slecht leesbaar. Op de steen staat bovenaan een tekst die start met ‘Bond van Melkveehouders” en verder verwijst naar het bestuursleven van de overledene. Van Meerveld was vanaf 1915 voorzitter van de Bond van Melkveehouders, die van groot belang was voor melklevering in Amsterdam. Van Meerveld was ook actief in de politiek en zat van 1921 tot 1939 voor de Christelijk Historische Unie in de raad van de gemeente Amsterdam. In die rol kwam hij op voor het belang van landelijk Noord.
Een andere zerk die opvalt is er voor Pieter van Zalinge (1887-1977) en familie. De letters op de steen zijn enigszins amateuristisch gezwart, maar de tekst is leesbaar. Onder de naam van Van Zalinge staat Dichter van Waterland. Hij was correspondent bij De Waterlander en hij publiceerde wekelijks poëzie van eigen hand in het Noord-Hollands Dagblad. Toen Van Zalinge begraven werd, zijn de resten van de eerder in het graf begraven personen naar de beenderkuil overgebracht.
De zerk op het graf voor Pieter van Zalinge.
Op het kerkhof zijn ook enkele herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog te vinden. Zo wordt op een granieten zerk op graf 65 de herinnering levend gehouden aan Cornelis Hoeve (1889-1945). Hij was expediteur en lid van het verzet. Hij kwam om het leven in concentratiekamp Mauthausen. Zijn vrouw werd hier in 1978 begraven, waarna betreffende steen is geplaatst. Op een van de kerkmuren wordt verzetsstrijder Dirk Cornelis de Graaf (1888-1942) herdacht. De Graaf kwam uit Zunderdorp en was samen met Hoeve actief in het verzet. Beiden werden in december 1941 verraden. Ook De Graaf overleefde de gevangenschap niet. Hij kwam om in Neuengamme.
Het kan niet anders dan dat er achter de verschillende grafmonumenten nog meer verhalen schuilgaan over de begraven personen in relatie tot Zunderdorp.
Internet
- Tijdreis over 200 jaar topografie: Topotijdreis (geraadpleegd 4 december 2022)
- RAF aerial photographs op het Geoportaal van de Wageningen University (geraadpleegd 16 december 2022)
- Hoogtekaart van Nederland: AHN (geraadpleegd 16 december 2022)
- Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: zoeken op Zunderdorp (geraadpleegd 16 december 2022)
- Beeldbank Stadsarchief gemeente Amsterdam: zoeken op Zunderdorp (geraadpleegd op 16 december 2022)
Literatuur
- Bok, Leon, Dam, René ten; Canon van het Nederlands funerair erfgoed, IJsselstein 2020
- Bierenbroodspot, Jenny en Roever, Margriet, de; De begraafplaatsen van Amsterdam. Amsterdam 2004.
- Groffen, Dimphéna en Roever, Margriet de (redactie); Terugblikken op Waterland. Hoofdstukken uit de geschiedenis van Amsterdam-Noord, Stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord, 2006
Met dank aan Karel de Beurs en diens naspeuringen in het stadsarchief van Amsterdam.
