Het dorp Nieuwendam is een voortzetting van een oudere nederzetting die verzwolgen werd door het IJ. Bij de aanleg van een nieuwe dijk of dam, na de zoveelste dijkdoorbraak, werd de bewoning geconcentreerd langs die dam. Het oude gehucht onder de naam Zosenerdam stond bekend als de plek waar men vanaf Zunderdorp het veer kon nemen naar Amsterdam. Of Zosenerdam ook al een kerkhof kende, is niet bekend.
Luchtfoto van kerk en kerkhof van Nieuwendam.Hoewel Nieuwendam in haar prille jaren veel te lijden had van water en oorlog, profiteerde het uiteindelijk van zijn ligging. Zeker nadat in 1627 het Buikslotermeer was drooggelegd. Tot dan was de dreiging van het water er zowel vanuit het zuiden als het noorden. Met de drooglegging van de Buikslotermeer verzekerde het dorp zich ook van een groter achterland. Al snel overvleugelde Nieuwendam het oudere Zunderdorp. Dat kwam ook doordat in Nieuwendam een haven werd aangelegd. In 1643 werd niet meer gekerkt in Zunderdorp, maar kon men gebruik maken van een eigen kerk. Net als bij de andere dijkdorpen was die kerk gebouwd op een geringe verhoging achter de dijk. In en rond de kerk werd begraven. Rond de kerk lag een kerkhof dat rondom beplant was met bomen. Tot 1829 was het begraven hier een aangelegenheid van de hervormde gemeente.
Tekening van de kerk van Nieuwendam in 1742 (Stadsarchief Amsterdam, vervaardiger onbekend).
Het kerkhof
Rond 1829 telde Nieuwendam nog geen 1.000 inwoners. Er mocht weliswaar niet meer in de kerk worden begraven, maar het kerkhof kon in stand blijven. Wel werd het eigendom van het kerkhof overgenomen door de burgerlijke gemeente, zoals overal in Holland gebeurde. Na overname richtte de gemeente Nieuwendam het kerkhof opnieuw in. Enkele rechthebbenden met graven in de kerk werden gecompenseerd met een eigen graf op het kerkhof. Er werden zo’n 100 graven ingericht en de kerkvoogdij werd gecompenseerd voor het verlies van het kerkhof, maar ook voor de recente ophoging van het kerkhof. De inrichting concentreerde zich in eerste instantie op een deel van het perceel noordelijk van de kerk.
Op de kadastrale tekening van rond 1830 wordt de ligging van de kerk met het kerkhof goed duidelijk (foto Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).
In 1849 werd een nieuwe kerk gebouwd. Het gebouw kwam een meter zuidelijker te staan, waardoor er een beter toegangspad ontstond naar het kerkhof. In de kerk werden de nog aanwezige zerken bij elkaar geplaatst.
In 1879 kocht de gemeente ook het oostelijke deel van het noordelijke perceel aan van de kerkgemeente, waarmee het totale oppervlak van het kerkhof op 745 m2 kwam. Later ontstond nog een juridische strijd over het eerste gedeelte, omdat juridisch niet duidelijk was of de gemeente alleen het beheer had verkregen of ook het eigendom.
Het kerkhof bevatte vanaf dat moment 235 graven, waarvan de meeste huurgraven waren. Voor het begraven van kinderen waren twee stroken aangewezen en de graven werden niet genummerd. Er was ook aan een baar- en lijkenhuisje gedacht, maar of dat op het nieuwe deel is gebouwd in 1879 is niet bekend. Later is naast de ingang wel een baar- en brandspuithok gebouwd. Het gebouwtje bestaat niet meer, maar de sporen van de aanbouw zijn nog wel waar te nemen.
De plattegrond van het kerkhof uit 1894 laat nagenoeg de huidige situatie zien (Stadsarchief Amsterdam).
Nieuwendam groeit
De gemeente Nieuwendam groeide vanaf het eind van de negentiende eeuw flink. Ze had zelfs plannen voor een kleinschalige nieuwbouwwijk. De grote overstroming van 1916 leverde echter zo veel schade op dat de gemeente Nieuwendam in 1918 verzocht om bij Amsterdam gevoegd te mogen worden. Dat gebeurde in 1921, waarna de gemeente Amsterdam grootschalige bouwplannen ontwikkelde ten noorden van de dijk. Vanaf 1924 tot 1934 werd Tuindorp Nieuwendam aangelegd ten noordoosten van het oude dorp en ten westen Tuindorp Buiksloot. De ontsluiting richting het centrum van Amsterdam liep in eerste instantie via de dijk, maar vanaf de jaren vijftig liep deze via de Purmerweg die net ten noorden van het kerkhof kwam te liggen. Toen werd ook ten noorden van dit deel van Nieuwendam een woonwijk aangelegd. In de jaren zestig werd Nieuwendam Noord gebouwd, waardoor de bebouwing Zunderdorp tot op een kilometer naderde. Rond die tijd werd de bereikbaarheid van Noord ook sterk verbeterd door aanleg van de IJ-tunnel.
Rond 1920 bleek het kerkhof vol te zijn en de gemeente Nieuwendam had zelfs al een plek op het oog voor een nieuwe begraafplaats. Die zou moeten komen tussen de Ringsloot en de Zunderdorpergouw in oostelijk Nieuwendam. Door de annexatie van de gemeente door Amsterdam werden die plannen niet uitgevoerd. Het kerkhof bleef gewoon in gebruik, maar tot de ingebruikname van de Noorderbegraafplaats in 1931 werd er gewoekerd met de graven.
In 1935 vond een renovatie van het kerkhof plaats. Waarschijnlijk werd vooral gekeken naar de grafmaten en werd per graf gekeken waar ruimte te winnen was. Ook kregen de graven nieuwe nummerpalen. In 1969 vond de volgende renovatie plaats. Er werd onder meer 300 m3 zand opgebracht en een nieuwe grasmat aangelegd. Ook het grindpad werd vernieuwd. In 1996 vond wederom een renovatie plaats. Bij de verschillende renovaties werd ook telkenmale het kerkhof opgehoogd, iets wat bij alle kerkhoven in Amsterdam-Noord een terugkerend karwei was. De keermuur die langs het Kerkepad stond is bij een van die renovaties vernieuwd, evenals het daarop geplaatste hekwerk. Vandaag de dag is het kerkhof vanaf de zijde van de Purmerweg nauwelijks zichtbaar. Het talud naar het hoger gelegen kerkhof is aangeplant met een dichte strook struiken en bomen.
In 1997 werd de kerk met kerkhof aangewezen als rijksmonument. Het kerkhof wordt omschreven als ‘bijbehorend’ en verder wordt de toegang tot het kerkhof genoemd met contemporaine grafzerken, omringd door een ijzeren hekwerk op gemetseld basement. Kennelijk is de gemeente als beheerder zich nauwelijks bewust van de waarde van dit rijksmonument, want een dichte taxushaag heeft langs het Kerkepad inmiddels totaal het zicht ontnomen op het hekwerk. 
Het in de beschrijving van het rijksmonument genoemde hekwerk is inmiddels geheel aan het oog onttrokken.
De huidige staat van het kerkhof
Het kerkhof, voor velen in de omgeving onbekend, heeft een eenvoudige opzet die dateert van na de aankoop van het tweede perceel. Toen is de huidige aanleg tot stand gekomen. Vanaf de ingang, waar een rond gezet smeedijzeren hekwerk tussen bakstenen pijlers toegang geeft, loopt een grindpad het kerkhof op. Het kerkhof ligt ruim een halve meter hoger dan de straat. Vermoedelijk zijn bij de aanleg van het pad enige graven opgegeven. Ter hoogte van het eind van het kerkgebouw draait het pad de begraafplaats op en loopt dan dood. De graven die het dichtst bij de ingang lagen waren met name de eigen graven. Op deze wijze zijn twee vakken ontstaan waar de graven alle in het gras geplaatst zijn. Het eerste vak is het grootst. Het kleinere vak erachter maakt een wat rommelige indruk. Dat wordt ook veroorzaakt doordat het kerkhof aan de oost- en noordzijde wordt afgesloten door een dicht plantsoen dat vooral in de laatste decennia uitgegroeid is en inmiddels graven in de rand overwoekerd. Jaren geleden stonden er ook nog enkele grote coniferen op het kerkhof, maar die zijn inmiddels verdwenen.
Grafmonumenten
Afhankelijk van waar je staat op het kerkhof, doet zich telkens een wat ander beeld qua grafcultuur voor. Er wordt nog steeds begraven en nieuwe grafmonumenten hebben inmiddels het kerkhof een gemengd aanzien gegeven. Van de oudere grafmonumenten vallen met name de wat hogere exemplaren nog op. Dat er ook oudere zerken liggen, valt vanuit sommige hoeken nauwelijks op, maar op het oudste gedeelte, tegen de haag, liggen nog een aantal hardstenen zerken.
In de noordwestelijke hoek van het kerkhof is een cluster met grafmonumenten van de families Cleyndert, De Jong Cleyndert, Veenstra en Meursing te vinden. Deze families zorgden in de negentiende eeuw voor veel werkgelegenheid in Nieuwendam. De Meursings hadden verschillende scheepswerven in bezit en de Cleynderts waren internationale graanhandelaren. Enkele grote gebouwen aan de dijk herinneren nog aan deze bedrijven. De familie bezit veel graven op het kerkhof en heeft zelfs een vereniging die de graven onderhoud. Deze Cleyndert-vereniging plaatste in 2005 een hardstenen paal op het kerkhof ter herinnering aan de leden van de familie Cleyndert die in de negentiende en twintigste eeuw in Nieuwendam woonden en werkten. Verderop ligt een wat moderner grafmonument van de familie De Jong, Cleyndert en Meursing. Hier liggen zes telgen uit die familie, allen gestorven in de twintigste eeuw.
Andere opvallende grafmonumenten zijn er voor Theodora Schoenmakers-Boomars (1864-1927). Ze was getrouwd met arbeider Johannes Schoenmakers, die toen hij overleed in 1937 begraven werd op de Noorderbegraafplaats. Op het graf van Theodora staat een grafkruis en op het monument van Johannes, dat op de Noorder staat, is een kruis opgenomen wat erop wijst dat de familie mogelijk katholiek was. Ook het monument van Imke de Vries (1909-1930) valt op door zijn vormgeving. Het betreft een hoge stèle van hardsteen die eindigt met een afgebroken boomstam. Op de stèle was ooit een fotoportret bevestigd, maar dat is verdwenen. De Vries was ijzerwerker en in november 1929 trouwde hij met Wilhelmina Krebs. De steen vermeldt dat De Vries stierf door een noodlottig ongeval. Over de omstandigheden waaronder dat ongeval plaatsvond, is niets te vinden.
Het grafmonument voor Imke de Vries in 2009.
Minder opvallend, maar zeker de moeite waard, is de grafzerk van Gerard de Vries Lentsch (1883-1973). Hij was een Nederlandse zeiler en nam in 1928 deel aan de Olympische Zomerspelen in Amsterdam. De Vries Lentsch was van beroep scheepsbouwer in Nieuwendam. De vader van Gerard was bij scheepswerf Meursing begonnen met het bouwen van schepen. In 1917 opende Gerard zijn eigen jachtwerf en legde zich daarbij toe op de bouw van jachten. Zoon Willem (1919-2007) legde zich toe op het ontwerpen van jachten. Na diens overlijden is zijn asbus hier bijgezet. Bij de werf van De Vries Lentsch werd in 1957 ‘De Groene Draeck’ opgeleverd, het schip dat Beatrix op haar achttiende verjaardag cadeau kreeg van het Nederlandse volk.
Verder liggen of staan er op het kerkhof nog wel meer interessante grafmonumenten. Helaas zijn veel van de oudere grafmonumenten nauwelijks meer leesbaar of zijn onderdelen verloren gegaan. Van enkele monumenten met palen op de rand waartussen kettingen behoren te zitten, missen inmiddels die kettingen. Daarnaast dringt zich inmiddels een meer kleurrijk beeld op doordat de nieuwere grafmonumenten minder ingetogen zijn dan de oudere exemplaren op het kerkhof.
Internet
- Tijdreis over 200 jaar topografie: Topotijdreis (geraadpleegd 13 november 2022)
- RAF aerial photographs op het Geoportaal van de Wageningen University (geraadpleegd 13 november 2022)
- Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, zoeken op Nieuwendam (geraadpleegd 13 november 2022)
- Beeldbank gemeente Amsterdam, zoeken op Nieuwendam (geraadpleegd 13 november 2022)
- Monumentenregister Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, monument 508536 (geraadpleegd 13 november 2022)
Literatuur
- Bok, Leon, Dam, René ten; Canon van het Nederlands funerair erfgoed, IJsselstein 2020
- Bierenbroodspot, Jenny en Roever, Margriet, de; De begraafplaatsen van Amsterdam. Amsterdam 2004.
- Groffen, Dimphéna en Roever, Margriet de (redactie); Terugblikken op Waterland. Hoofdstukken uit de geschiedenis van Amsterdam-Noord, Stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord, 2006
Met dank aan Karel de Beurs en diens naspeuringen in het stadsarchief van Amsterdam.
