Halfweg – De crash van de Lancaster III JB 659

08 juni 2022

Op de avond van 30 januari 1944 werd om even over tienen een geallieerde bommenwerper op de vlucht terug van Berlijn neergeschoten door een Duitse nachtjager. De Lancaster III JB 659 stortte neer in de Houtrakpolder tussen Haarlem en Amsterdam en boorde zich daarbij in de boerderij van de familie Van der Bijl aan de Machineweg nr. 10. Naast de bemanningsleden van het vliegtuig verloren zes leden van de familie Van der Bijl het leven bij deze tragische gebeurtenis. Ze dachten in hun huis veilig te zijn voor het oorlogsgeweld.

Crashsite Halfweg

De bemanning

Gedurende de Tweede Wereldoorlog werden er ontelbare bombardementsvluchten uitgevoerd vanaf vliegvelden in Engeland op Duitse steden en fabrieken. Vele bemanningsleden verloren daarbij het leven, soms nog voordat ze hun doel bereikt hadden. De internationale bemanning van de JB 659 bestond uit Alan Hart, Royal Australian Air Force (piloot), Leslie Clifton, Royal Air Force Volunteer Reserve (flight engineer), Harold Boal, Royal Australian Air Force (navigator), Gordon Williams, Royal Canadian Air Force (air bomber), William Jones, Royal Air Force Volunteer Reserve (wireless operator), Douglas Hicks, Royal Air Force Volunteer Reserve (mid gunner) en Melville Price, Royal Canadian Air Force (rear gunner). De bemanning van de JB 659 had hun dodelijke lading boven Berlijn laten vallen om vervolgens terug te keren naar Engeland.

Luchtfoto van de Houtrakpolder in 1972. In de cirkel de herbouwde boerderij op de locatie van de crash. (Stadsarchief Amsterdam, B00000038277)

Het vliegtuig was op die dag aan het einde van de middag vertrokken van Bourn Airfield in Cambridgeshire als onderdeel van een reusachtige luchtvloot van 534 toestellen, waaronder 440 Lancasters, 82 Halifaxes en 12 Mosquito’s. De Lancaster had pas acht missies achter de rug. Van deze missies waren er al zeven naar Berlijn gegaan. Op de terugreis ging het mis boven Nederland, toen een Duitse nachtjager het vliegtuig begon te beschieten. De Duitse piloot was Heinz Wolfgang Schnaufer, Staffelkapitän van de 12./NJG 1 (IV Gruppe Nachtjagdgeschwader), gestationeerd op Fliegerhorst Leeuwarden. Schnaufer was zeer gerenommeerd en zou tijdens de Tweede Wereldoorlog niet minder dan 121 bommenwerpers neerhalen.

Familietragedie

De luchtgevechten die zich boven Nederland afspeelden, werden regelmatig gadeslagen door mensen op de grond. Zo ook die dag, hoewel er van een gevecht nauwelijks sprake was. De Lancaster was kansloos tegen de veel snellere Messerschmidt Bf 110. Terwijl hun negen kinderen al sliepen, keken Cor en Adri van der Bijl met hun knecht toe hoe de Lancaster III JB 659 werd geraakt en vlamvatte. Met grote snelheid stortte het vliegtuig naar beneden en tot hun schrik zagen Cor en Adri van der Bijl dat het vliegtuig hun richting uitkwam. Adri rende naar binnen en greep het jongste kind, dat dicht bij de voordeur lag te slapen. Het was echter al te laat en het vliegtuig crashte op de boerderij met als gevolg een vijf meter diepe krater. Enkele kinderen wisten te ontkomen, terwijl anderen door de knecht uit de vlammenzee werden gered, net voordat de boerderij helemaal instortte. Cor van der Bijl raakte zwaargewond in de vlammenzee en stierf de volgende dag. Het echtpaar werd met hun vier jongste kinderen Harry, Johan, Tonny en Ida begraven op de katholieke begraafplaats Onze Lieve Vrouwe Geboorte in Halfweg.

Het grafmonument voor de familie Van der Bijl.

Berging

Twee bemanningsleden, Hart en Williams, waren tijdens de crash uit het vliegtuig geslingerd. Zij werden begraven op de protestantse begraafplaats Houtrijk en Polanen Zwanenburg. De overige vijf bemanningsleden verdwenen met haast onnoemelijke kracht met het vliegtuig diep in de grond. Zij zouden daar tot 2000 blijven liggen, terwijl na de oorlog op dezelfde plek een nieuw woonhuis met landbouwschuur werd gebouwd. Zo’n vijfenvijftig jaar later werd bij de uitbreiding van het havengebied met de Afrikahaven de boerderij gesloopt en konden de resten alsnog geborgen worden door de Bergingsdienst van de Koninklijke Luchtmacht in nauwe samenwerking met de Explosieven Opruimingsdienst, de Bergings-Identificatiedienst van de Koninklijke Luchtmacht en de Stralingsbeschermingsdienst van Defensie. De bergingswerkzaamheden duurden drie maanden.

Monument

Een jaar later, in de ochtend van 29 november 2001, werd op initiatief van het Gemeentelijk Havenbedrijf nabij de crashlocatie een monument opgericht ter herinnering aan het neerstorten van de Lancaster. Na de berging werden acht van de propellerbladen geschonken aan Bourn Airfield, de overige drie gevonden bladen werden overgedragen aan het Gemeentelijk Havenbedrijf en zijn verwerkt in het monument. Op een tekstplaat staat in het Engels en het Nederlands vermeld: ”In Memoriam – Op 30 januari 1944 stortte een geallieerde Lancaster bommenwerper, JB 659, neer op deze plek, waar de boerderij van de familie Van der Bijl stond. Zes familieleden en alle zeven bemanningsleden zijn omgekomen.”

De grafmonumenten voor de bemanningsleden van de Lancaster JB 659.

’s Middags werden de stoffelijke resten van de vijf bemanningsleden na een herdenkingsdienst in de Hervormde kerk van Halfweg in aanwezigheid van nabestaanden in een gezamenlijke kist begraven bij hun kameraden op de begraafplaats in Zwanenburg.

Een van de propellors van de bommenwerper. Een van de propellors van de Lancaster.

Het monument op de locatie van de ramp bestaat uit een sokkel waarop een van de propellers van de Lancaster is geplaatst (zie header). De sokkel wordt aan beide zijden geflankeerd door twee muurtjes, die respectievelijk richting Londen en Berlijn wijzen. Een intussen drooggevallen vijver symboliseert de krater van het vliegtuig. In de omzoming werden dertien bomen geplant ter nagedachtenis aan de dertien slachtoffers. Anno 2022 staan er nog negen bomen. Het ontwerp van het monument is uit handen van het Zwanenburgse architecten- en ingenieursbureau Van Capelle Associates.