Anton Mussert, voorheen een begenadigd ingenieur, was van 1931 tot 1945 de leider van de Nationaal Socialistische Beweging, de NSB. Deze organisatie had hij in 1931 samen met Cornelis van Geelkerken opgericht. Aanvankelijk was de NSB eerder een algemeen-fascistische dan een nationaal-socialistische organisatie. Na 1936 radicaliseerde Mussert met zijn NSB door de nazi-invloeden die hij onderging.
Mussert in de gevangenis, Anefo, 1945
{seog:disable}Mussert omhelsde de rassenleer en deed een aanval op de joden. In augustus 1940 pleitte hij in een nota aan Hitler voor een Bond van Germaanse volkeren onder leiding van Duitsland. Daartoe moest Groot-Nederland (Nederland, Belgisch en Frans Vlaanderen) behoren waarvan hij het staatshoofd diende te zijn. De Duitsers erkenden in december 1942 Mussert als 'leider van het Nederlandse volk', maar de werkelijke macht lag uiteraard bij het militaire apparaat van de Duitsers en niet bij de Leider.
Op 7 mei 1945 werd Mussert rond zeven uur gearresteerd in het Kabinet der Koningin in Den Haag, waar destijds de "Secretarie van Staat der N.S.B." gevestigd was. "De arrestatie verliep zonder moeilijkheid. Het duurde eenigen tijd, voordat Mussert werd weggevoerd. Zijn houding was intusschen theatraal, maar hij deed niets dat de moeite van het vermelden waard is. Ondertusschen at hij een bord aardbeien leeg. Een pakket documenten werd door hem verzegeld en geadresseerd aan den Minister van Buitenlandsche Zaken. Het is aan dezen bezorgd en later voor het proces gebruikt." Na zijn arrestatie verbleef Mussert aanvankelijk in het Huis van Bewaring, maar hij werd op 25 juli overgeplaatst naar de Cellenbarak van de Strafgevangenis te Scheveningen, het zogenaamde Oranjehotel.
Proces
Musserts proces zou beginnen op 13 november 1945, maar korte tijd voor aanvang, op 23 oktober, overleed plotseling zijn raadsman mr. Hagedoorn. Mede hierdoor werd Mussert niet als eerste berecht, maar gingen zijn voormalige partijgenoten Blokzijl en Van Genechten hem voor.
Naoorlogse spotprent
Onder grote belangstelling begon het proces tegen Mussert uiteindelijk op 27 november van dat jaar. De behandeling nam twee dagen in beslag. Als eerste begon Procureur-Fiscaal Zaaijer met zijn voordracht. Zaaijer en Mussert waren geen vreemden voor elkaar. In de jaren '20 hadden beiden zitting in een comité dat zich fel keerde tegen het kanaal Moerdijk-Antwerpen, waartoe België Nederland wilde dwingen.
Volgens aanklager Zaaijer stond op 27 november niet alleen de leider van de Nationaal Socialistische Beweging terecht, maar de beweging in haar geheel. Mussert werd een aantal zaken ten laste gelegd. Ten eerste poging het rijk onder vreemde heerschappij te brengen. Ten tweede poging om de grondwettelijke regeringsvorm te veranderen. En tot slot hulpverlening aan de vijand.
In een nota aan Hitler, geschreven in augustus 1940, schreef Mussert een voorstel om te komen tot een Germaanse statenbond. In zijn dagboek schreef Mussert op 21 augustus 1940:
"Zondag de nota geschreven, uitvoerig de geheele positie van Nederland in de wereld en Nederland-Duitschland in het bizonder. Resultaat: de beste waarborg voor de toekomst is de Bond der Germaansche Volken."
De tweede aanklacht moest blijken uit het voorstel geschreven door de juridische expert van de NSB, mr. Carp, om Mussert tot regent van Nederland te maken. Het aspect van hulpverlening aan de vijand bleef tijdens het proces onderbelicht. Alle aandacht zou zich tijdens het proces richtten op de pogingen van Mussert om een statenbond op te richten.
Groepsfoto van een aantal Nederlandse oorlogsmisdadigers tijdens hun gevangenschap in Scheveningen na de Tweede Wereldoorlog. In het midden vooraan Anton Mussert.
Zaaijer ving de ochtend van de 27ste november aan met het betoog, waarna vervolgens de getuigen werden gehoord. Om half één 's middags was dit gereed en werd de zitting verdaagd tot de volgende dag tien uur. De zitting van de 28ste begon met het requisitoir van Zaaijer, gevolgd door een anderhalf uur durend pleidooi door de verdediger van Mussert. Tot slot kwam Mussert gedurende ruim tweeëneenhalf uur zelf aan het woord. Hierna werd de zitting gesloten en zou 12 december de uitspraak volgen.
De zitting op 12 december begon de President van de rechtbank met de mededeling dat Mussert ter dood was veroordeeld op grond van een poging Nederland onder vreemde heerschappij te brengen, een aanslag op de grondwettige regeringsvorm en hulpverlening aan de vijand. Gedurende het hele proces was Mussert onbewogen geweest, zo ook tijdens de uitspraak.
Het vonnis van Mussert werd in cassatie bevestigd op 20 maart 1946. Omdat Mussert weigerde gratie te vragen bij de koningin, deed zijn familie dit voor hem.
De executie
Mussert in de beklaagdenbank (Foto: Meijer, Nationaal Archief/Anefo)
Mussert wachtte het gratieproces af in de gevangenis, waar hij halverwege april een verzoek deed bij de directie om Engelse les te mogen ontvangen van medegevangene Van Maasdijk. Volgens Van Maaswijk rekende Mussert erop dat het doodvonnis niet voltrokken zou worden, maar dat hij zou worden verbannen en wel naar Amerika. Daar zou hij nog veel goeds kunnen doen voor Nederland. Enkele weken later, op zondag 5 mei 1946 kreeg Mussert het bericht dat het gratieverzoek van zijn familie was afgewezen. Zijn executie zou twee dagen later plaatsvinden. Die zondagavond nam Mussert afscheid van zijn vrouw Rie in Bilthoven (!), waar ze bij vrienden verbleef. De volgende middag kregen een aantal medegevangenen de gelegenheid afscheid van Mussert te nemen. 's Avonds mochten Musserts zusters en zwagers afscheid van hem nemen. Die laatste nacht schreef Mussert nog enkele brieven en droomde met zijn lievelingszuster over postuum eerherstel, met misschien zelfs wel een standbeeld.
In de vroege ochtend van 7 mei reed Mussert in een gevangeniswagen met twee bewakers naar het kazerneterrein aan de Waalsdorperweg. Hij werd vergezeld door zijn zwager, Willem Terpstra, en Ds. Sijbrandij.
Bij het terrein aangekomen liepen de mannen, begeleid door extra bewakers, verder het terrein op, totdat ze bij een duinpan aankwamen waar een peloton hen opwachtte. Mussert nam afscheid van zijn zwager en gaf hem zijn jas, colbertjasje, vest en tenslotte zijn hoed. De mannen gaven elkaar een hand, waarop Mussert naar de witte paal liep, op twintig passen van het peloton. De dominee begeleidde Mussert en sprak hem nog een paar woorden toe, terwijl hij werd vastgebonden. Een blinddoek weigerde Mussert. Zaaijer hield toezicht op de gebeurtenissen. In het procesverhaal schreef hij: "Mussert was zichtbaar zenuwachtig maar hield zich flink. Wilde met alle geweld zijn jas, colbert en vest uittrekken. Geen blinddoek. Stak tot het laatst toe zijn neus in de lucht. Met een enkel salvo was Anton Mussert dood.
Algemene begraafplaats Den Haag
Direct na zijn executie werd Mussert in een kist gelegd en overgebracht naar de Algemene Begraafplaats in Den Haag. Daar werd hij in een grafveld begraven waar de anonieme doden werden begraven. In de kist lag Mussert begraven met broek met een zwarte riem. Over deze riem worden door getuigen geen bijzonderheden gegeven. Later zal blijken waarom dit van belang is.
Het graf van Mussert had feitelijk anoniem moeten blijven. De zwager van Mussert hoorde echter al na de executie dat het lichaam naar de Algemene Begraafplaats van Den Haag zou worden gebracht. Hoewel van het personeel niemand over de graflocatie van Mussert mocht praten, wees de directeur van de begraafplaats Rie Mussert het graf van haar man. Ze bezocht het met enige regelmaat, maar kreeg geen toestemming het graf te onderhouden. Ook gaf ze later aan dat ze had gemerkt dat anderen het graf hadden bezocht.
Omdat Mussert in een algemeen graf lag begraven, zouden de resten na tien jaar geruimd worden. Dit gold ook voor de resten van Van Genechten, Rost van Tonningen en Blokzijl die in hetzelfde grafveld waren begraven. De nabestaanden verzochten daarom om hun dierbaren te mogen herbegraven in een eigen graf. Alleen de familie Van Genechten kreeg toestemming. Robert van Genechten werd herbegraven in Utrecht. De anderen kregen geen toestemming. Zo wilde Coby Mussert de resten van haar broer bijzetten in het graf van haar echtgenote in Velsen.
Grafroof?
In kringen van volgelingen van de voormalige Leider zouden sommigen wellicht hebben willen voorkomen dat de resten van Mussert zouden worden geruimd en voor altijd verloren zouden gaan. In november 1955 vond een op dat moment nietszeggende inbraak plaats in het kantoor van de Algemene begraafplaats. Het aanwezige geld werd niet aangeroerd en verder leek er niets te missen. Achteraf gezien was dit mogelijk een poging de exacte graflocatie van Mussert te achterhalen in de begraafboeken. Maar hoewel deze globaal wel bekend was, ligt het in detail toch iets lastiger.
Het bewuste grafveld waar Mussert begraven lag.
Mussert lag begraven in graf 5/6/22 (klasse 5, regel 6, nummer 22), maar dit was geen enkel graf, maar een massagraf, waar maar liefst plaats was voor vierenzestig personen. Het massagraf bestond uit vier putten met elk zestien doden, vier naast elkaar en vier boven elkaar. Voor Blokzijl en Mussert werd echter afgeweken van de gevolgde systematiek, zodat zij niet begraven zijn op de plek waar dat mogelijk verwacht zou worden. Mogelijk werd dit gedaan met het oog op demonstraties, daar is geen duidelijkheid meer over te verkrijgen. Omdat onduidelijk was waar de eerste put begon en waar de laatste eindigde, is het niet met zekerheid te zeggen op welke plek Mussert begraven lag, behalve dat hij in de bovenste laag lag. Zelfs voor het personeel was het niet duidelijk waar Mussert precies lag. Mogelijk heeft dus ook de directeur Rie Mussert de verkeerde plek aangewezen.
In juni 1956 ging een schok door Nederland. Het graf van Mussert zou zijn geschonden. Het feit kwam aan het rollen toen de daders zelf een telefoontje pleegden naar de redactie van De Telegraaf met de mededeling: 'Vannacht is het stoffelijk overschot van Mussert weggehaald.' Een onderzoek op de Algemene Begraafplaats werd ingesteld en inderdaad, op de plek waar de resten van Mussert zouden moeten liggen, gaapte een groot gat van ruim anderhalve meter diep. Getuigen hadden een zwarte Citroen gesignaleerd, deze werd in de volgende nacht teruggevonden. Voor de rest tastte men vooralsnog in het duister. De zus van Mussert, Coby, sprak openlijk schande van de grafroof. Het lijk behoorde immers aan de familie en niet aan aanhangers of vreemden.
Overigens was niet iedereen ervan overtuigd dat de geroofde resten de resten waren van Anton Mussert. Een werkman constateerde tijdens werkzaamheden dat men op de verkeerde diepte had gegraven. Resten die men vond in een hogere laag werden onderzocht door het Gerechtelijk Laboratorium van het Ministerie van Justitie. Daar werd ook kleding die men van de zus van Mussert had gekregen onderzocht. Voor de onderzoekers was het na een tweetal onderzoeken duidelijk: de onderzochte resten waren van Anton Mussert. De grafrovers hadden de fout gemaakt door precies tussen twee graven in de bovenste laag in te graven, hierdoor misten ze het graf van Mussert en namen de resten van een onbekende dode mee.
Coby Mussert deed vervolgens nogmaals het verzoek om de resten van haar broer te mogen bijzetten in het graf van Rie Mussert. De minister van Justitie, Van Oven, was echter bang dat neofascisten het graf voor bijeenkomsten en herdenkingen zouden gebruiken. Uiteindelijk werden de resten van Mussert begraven in een knekelgraf, om 'deze resten met andere resten te mengen en wel zodanig dat herkenning uitgesloten moet worden geacht'. Dit gebeurde op 23 oktober 1956.
De vermeende grafroof van de resten van Mussert heeft de gemoederen jarenlang beziggehouden. Namen van diverse bekenden uit het verleden doken daarbij regelmatig op. Heden ten dage zijn alle eventueel betrokkenen overleden.
Vlaamse variant
Eind 2004 kwam het gebeente van Mussert weer in het nieuws. In een uitzending van Twee Vandaag beweerde de Vlaamse voormalig Oostfrontstrijder en nationaal-socialist Bert Eriksson dat hij met twee anderen van de Vlaamse Militanten Orde de resten van Mussert in een metalen cilinder had gestopt en die had herbegraven in Vlaamse aarde. Eriksson was geen onbekende op dit terrein, hij had al eerder de resten van Vlaamse politieke collaborateurs herbegraven. Op foto's waren de resten te zien en op enkele fragmenten na was het skelet compleet. Als bewijs voerde Eriksson onder meer een document aan ondertekend door Jan Hartman. Hartman was ook een voormalig Oostfrontstrijder en zijn naam was eerder al in verband gebracht met de grafroof op de Algemene Begraafplaats in Den Haag.
Historicus en Musserts biograaf Meyer noemt de Vlaamse variant van het verhaal een plausibele mogelijkheid. De Vlaamse variant is natuurlijk voer voor aanhangers van complottheorieën. Het is de vraag wie de publieke flater sloeg: de onbekende dieven die het verkeerde lijk meenamen of de Nederlandse staat die het lijk van staatsvijand nummer 1 kwijt raakte. Uitgaande van het feit dat de dieven een lichaam op de verkeerde diepte hebben opgegraven, verdient het geheel geen schoonheidsprijs. Mussert knekels liggen intussen naar alle waarschijnlijkheid in een knekelgraf in Den Haag.
Executie op film vastgelegd?
In mei 2010 vertelde programmamaker Han Peekel dat hij "voor 99% zeker" wist dat de executie van Mussert was vastgelegd op film. Daartoe zou zijn besloten om geen enkel misverstand over zijn dood te laten bestaan. Het materiaal zou bewaard worden in het archief van het Ministerie van Justitie.
Bron
- Vijf nota's van Mussert aan Hitler over de samenwerking van Duitschland en Nederland in een bond van Germaansche volkeren 1940-1944 Serie Bronnenpublicaties Nr. 3 ('s Gravenhage, 1947)
Literatuur
- Stijn Wiegerinck, Een zoektocht naar de stoffelijke resten van Anton Mussert, NOS Radio 1 Journaal
- Koos Groen, Landverraders, wat deden we met? , (Baarn, 1974)
- Het proces Mussert - Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (Amsterdam, 1987)
- Jan Meyers, Mussert - Een politiek leven (Amsterdam, 1984)
- Anton Mussert, Nagelaten bekentenissen, Bezorgd en ingeleid door Gerard Groeneveld.; Nijmegen 2005
- 'Han Peekel duikt in leven van NSB'er Anton Mussert en ontdekt beelden executie' in: Leidsch Dagblad 4 mei 2010
