Op de Noorderbegraafplaats van Leeuwarden staat ergens tussen de lange rijen graven een opvallend grafmonument met daarop een beeld van een treurende vrouw. Wie de tekst op het monument leest wordt niet veel wijzer, behalve dat hier moeder en kind liggen, gestorven op dezelfde dag. Die dag was 20 januari 1942. Een doodgewone dinsdag, maar laat in de avond schudde een bombardement de stad Leeuwarden wakker.
Veel Nederlandse steden zijn in de Tweede Wereldoorlog gebombardeerd. De meest gruwelijke bombardementen, zoals die door de Duitsers op Rotterdam, leven voort in de geschiedenis. Andere plaatsen, zoals Nijmegen, Eindhoven, Amsterdam, Enschede en Hilversum werden in de loop van de oorlog getroffen door zware bombardementen van de geallieerden. Deze bombardementen hadden meestal het doel om de bezetter schade te berokkenen, vaak ging het echter mis met soms wel honderden burgerslachtoffers. Maar er zijn ook bombardementen met minder slachtoffers, die inmiddels bijna vergeten zijn. Zo ook op die dinsdag in 1942 in Leeuwarden.
In de avond van dinsdag 20 januari 1942 vertrokken vier squadrons met in totaal 25 bommenwerpers vanuit hun basis in het Engelse Lincolnshire. Vanaf Scampton startte het 49e Squadron, uitgerust met Hadley Page Hampden bommenwerpers. Vanaf Binbrook vertrok het 12e Squadron, uitgerust met Vickers Wellington II bommenwerpers. Van de basis Waltham (Grimsby) vertrok het 142e Squadron, eveneens uitgerust met Vickers Wellington. Tenslotte startten vanaf Oakington airfield ook nog een aantal Vickers Wellington bommenwerpers van het 101e Squadron. Hun doel was een aanval op de stad Emden in Duitsland.
Die nacht om 24.00 uur meldt de Adjunct Inspecteur van Politie P.J.G. Aalders in het dagrapport dat in het oosten van de stad (Julianastraat, Willem Lodewijkstraat, Emmakade en de Spoorstraat) een luchtaanval heeft plaats gevonden. Deze luchtaanval begon om 22.11 uur en eindigde om 22.15 uur, terwijl het luchtalarm begon om 22.24 uur, en pas eindigde om 23.55 uur. Rond het gebied waar de bommen waren ingeslagen was uren daarvoor het nodige gebeurd. In de buurt stonden de gebouwen van Koopmans Meelfabrieken langs het Nieuwe Kanaal en omstreeks 22.15 uur kreeg de brandweer de melding dat bij de Koopmans Meelfabrieken brand was. Omdat Koopmans destijds ook nog gebouwen aan het Vliet had reed de brandweer eerst daarheen. Ter plaatse gekomen was van een brand echter niets te bekennen, waarop men direct doorreed naar de Koopmans Meelfabrieken aan de Tijnjestraat. Daar bleek dat er in de omringende straten, de Julianastraat, Willem Lodewijkstraat en de Spoorstraat bommen waren gevallen waardoor huizen waren beschadigd. Er was echter geen brand uitgebroken.
Volgens ooggetuigen waren (door een onbekend vliegtuig) vier brisantbommen afgeworpen, maar men had vijf explosies waargenomen. Ook waren er brandbommen afgeworpen, een daarvan werd ontdekt op het terrein van Koopmans Meelfabrieken, aan de Tijnjestraat waar hij was uitgebrand zonder schade aan de richten. De eerste van de vier brisantbommen was echter op het woonhuis Julianastraat 1 gevallen. Door de explosie was het pand volledig vernield. Deze woning werd bewoond door de families Van de Berg en Te Winkel. De buurwoning op nr. 3 was eveneens zwaar beschadigd en in andere straten waren nog eens drie woningen beschadigd, twee woningen in de Willem Lodewijkstraat en nog een woning aan het Emmaplein. In de omgeving liepen nog eens 70 panden glasschade op.
Bij het bombardement raakte ook de spoorlijn Leeuwarden-Groningen beschadigd. De laatste trein van die avond uit Groningen werd bij de Greunsbrug gestopt en de passagiers moesten uitstappen. Lopend zetten zij hun reis voort. De trein keerde na het afzetten van de passagiers naar Veenwouden terug. Omdat er geen brand was uitgebroken hebben de manschappen van de brandweer geholpen de bewoners van het getroffen huis Julianastraat nummer 1 onder het puin vandaan te halen, totdat er order werd gegeven om in te rukken. Om 23.15 uur waren de brandwachten terug in de kazerne.
De tol van het bombardement
Direct na het bombardement bleek dat er een dode was gevallen en zes personen gewond waren geraakt, waarvan een zwaar. Bovendien werden nog twee personen vermist. Die werden later gevonden onder het puin van Julianastraat 1. Dit waren de net één jaar oude baby Johannes te Winkel (geboren op 10 december 1940), roepnaam Hansje en diens moeder Johanna Wilhelmina te Winkel, geboren op 4 november 1917. De eerste dode was de 11 jaar oude Dirk Veltman, geboren op 8 december 1930. Hij woonde op het adres Willem Lodewijkstraat 151. Een vierde dode was later te betreuren. De oude scheepsbouwkundige Evert Zwolsman, die op de Julianastraat 3 woonde, overleed alsnog aan de gevolgen van zijn verwondingen. Zwolsman was geboren op 26 januari 1875. De beide zwaar beschadigde woningen Julianastraat nummer 1 en 3 zijn later gesloopt en niet herbouwd.
Waarom werd Leeuwarden die avond getroffen
Vanuit welk vliegtuig de bommen die avond op Leeuwarden geworpen werden is niet bekend. Van de 25 in Engeland opgestegen vliegtuigen werden er vier die nacht neergeschoten door Duitse jachtvliegtuigen afkomstig van het "Fliegerhorst" Leeuwarden. In de literatuur wordt gesuggereerd dat het een van deze vier vliegtuigen geweest is die, in moeilijkheden gebracht door een Duits vliegtuig, tijdens de vlucht zijn bommenlading afwierp, maar het tijdstip van het bombardement en het tijdstip van neerstorten van de vliegtuigen corresponderen niet helemaal. Hierdoor mag aangenomen worden dat een ander toestel dat wat later over Leeuwarden vloog bijna hetzelfde lot onderging, zijn bommen dropte en terugkeerde naar Engeland.
Van de vier neergestorte toestellen is bekend waar ze zijn terechtgekomen. De Hadley Page Hampden AT 148 van het 49e Squadron stortte rond 20.58 uur neer bij de stad Groningen. Er waren geen overlevenden. De Vickers Wellington Z 8370 van het 12e Squadron maakte rond 21.00 uur een noodlanding op Terschelling waarbij twee inzittenden sneuvelen. Omstreeks 21.07 uur werd eveneens een Vickers Wellington van het 142e Squadron ten noorden van Terschelling neergeschoten. Een half uur later, rond 21.37 uur werd een Vickers Wellington van het 101e Squadron ten noordwesten van Terschelling neergeschoten. 
Bij de twee laatstgenoemde vliegtuigen werden geen overlevenden gevonden. Het eerst genoemde toestel werd neergeschoten door Ofw. Paul Gildner in een Me 110, terwijl Oblt Becker de drie andere vliegtuigen voor zijn rekening nam. Op het zogenaamde Engelse kerkhof op Terschelling zijn zeker drie grafmonumenten te vinden van de bemanning van neergeschoten vliegtuigen, waaronder twee piloten en een air-gunner.
Het grafmonument op de Noorderbegraafplaats
Het hoofd van de vrouw neigt naar beneden en het is duidelijk dat hier verdriet verbeeld wordt. In haar linkerhand draagt de vrouw een bloemenkrans. Het gehele beeld duidt op de te vroeg beëindigde levens en het grote verdriet dat veroorzaakt is. Op de marmeren tekstplaat staat de volgende tekst te lezen:
HIER RUST
MIJN INNIG GELIEFDE VROUW
JOHANNA WILHELMINA
TE WINKEL GEB. UBELS
4 NOVEMBER 1917
20 JANUARI 1942
ECHTGENOTE VAN
H.W. TE WINKEL
EN MIJN GELIEFD ZOONTJE
HANSJE
10 DECEMBER 1940
20 JANUARI 1942
JOHANNES 11 VERS 25
LIEVE VROEG GESTORVEN VROUW
SLECHTS ZIJT GIJ MIJ WAT VOORUIT
IK HOOP U TOCH WEL WEET TE VINDEN
ALS JEZUS ONS 'T GRAF ONTSLUIT
TROTS DE WERELD EN HAAR LASTER
TROTS DE HEL EN AL HAAR WEEN
STEUN IK OP GODS LIEFDE VASTER
HIJ ZAL ONS GETROUW BLIJVEN
De tekst lijkt op zich niet bijzonder maar wie beter kijkt ziet aan de tekentjes voor de geboorte- en sterfdata dat de overledenen sympathie hadden voor de ideeën die op dat moment in Nederland leefden. Johanna te Winkel was namelijk lid van de Nationaal Socialistische Vrouwenorganisatie van de N.S.B.. De tekentjes zijn kleine runentekentjes. De dood van moeder en kind zullen velen in die tijd dan wellicht als een teken hebben gezien, duidelijk is evenwel dat niemand hun dood heeft zien aankomen en dat het toeval hier een grote rol heeft gespeeld.
Met dank aan Dirk Swierstra (†) en de gemeente Leeuwarden.
Literatuur
- Jansen, Ab A.; Wespennest Leeuwarden, de geschiedenis van de strijd van de Duitse nachtjagers en geallieerde luchtmachten boven Noord - Nederland in de jaren 1940 - 1945, deel 1 blz. 197 en deel 3 blz. 353, Baarn 1976 -1978
- Schaaf, Ype, Laarzen op de Lange Pijp. Leeuwarden in de Tweede Wereldoorlog, Hoofdstuk 6, Franeker 1994
- Korthals Altes, A., Luchtgevaar. Luchtaanvallen op Nederland 1940-1945, Amsterdam 1984.
- Friesland 1940-1945, Leeuwarden
- Het Dagboek Simon Jolmers (Zijn Piket diensten bij de Leeuwarder brandweer 1940-1944).
- Dag- en nacht Rapporten van de Politie te Leeuwarden, januari-juni 1942
- Diverse artikelen in de Leeuwarder Courant, 22 januari 1942, 19 maart 1983 en 5 april 1983.
