Grafpoëzie te Harkstede

10 juli 2009

Ooit stond ten noordoosten van de huidige kerk, de grafkerk van de Piccardts, de oude kerk, waarvan alleen nog de toren resteert. Deze toren dateert uit ca 1250 en stond toen los van de kerk. We komen deze situaties meer tegen in de provincie Groningen en het naburige Duitse Ostfriesland. De huidige kerk is tegen de toren aan gebouwd.

Van die toenmalige kerk is weinig bekend, behalve, dat deze werd afgebroken in 1691 en dat het vrijgekomen terrein in gebruik werd genomen als begraafplaats. Oudheidkundig bodemonderzoek behoort daarom niet meer tot de mogelijkheden. Een enkele keer bij het delven van een graf komt er nog iets tevoorschijn, zoals bijvoorbeeld fragmenten van holle en bolle pannen van het dak.

Grafpoëzie

Evenals het kerkhof te Leermens kenmerkt het kerkhof te Harkstede zich door een veelheid aan grafdichten. Een verklaring waarom we juist op dit kerkhof, op dat van Leermens én op de begraafplaats van Holwierde zoveel zerken met grafpoëzie tegenkomen, is niet te geven. Van streekgebondenheid kan ook nauwelijks sprake zijn, omdat Harkstede ligt in het gebied, dat we Duurswold noemen en Leermens met Holwierde op het zogenaamde Hogeland. Wel stellen we vast, dat er over en weer bekendheid moet zijn geweest wat betreft de poëtische ontboezemingen. Met varianten hebben een aantal grafdichten ongetwijfeld dezelfde bron. Mogelijk rouleerden de grafdichten als in onze tijd de teksten, die de begrafenis-ondernemer kan aandragen voor een advertentie of een grafsteen. Op poëtische wijze wordt in enkele regels het leven gevat van wie men afscheid nam.

Kinderen

Niet altijd wordt precies begrepen, wat werd verwoord op de zerk. Wat bedoelden de ouders bij het graf van hun kind, toen ze op steen lieten vastleggen, dat de geest van hun kind te groot was voor deze aarde? In elk geval legden zij een verband tussen de grootheid van geest en het vroeg rijp zijn voor de eeuwigheid.

Andere ouders ervoeren het sterven van hun kind na een korte ziekte als afgenomen worden. De leegte van het gemis krijgt hier alle nadruk. Kinderen stierven soms heel jong, soms in de bloei van hun jeugd. Ze betekenden uiteraard alles voor de ouders, maar hebben ook een onuitwisbare indruk achtergelaten op hun omgeving, zoals men kan lezen op én van de stenen: een bloem van elk bemind door deugdzaamheid, oprecht van wandel en zeden.

Meermalen komen we de bloem tegen als term voor het jonge leven, waarvan men node afscheid moest nemen. Hoe jong men echter ook is, de jaren kenmerken zich soms ook door veel verdriet: Hendrik Steurman heeft veel geleden als hij op 25-jarige leeftijd dit aardse tranendal verlaat, terwijl zijn ouders hun hoop op de Albehoeder gevestigd houden.

Broer en zus

Niet altijd is er sprake van een gezin, van ouders en kinderen. We komen ook samenlevingsverbanden tegen als die van broer en zus. Waarom het niet tot het stichten van een eigen gezin kwam? Soms was dat het gevolg van het niet uiteen willen laten vallen van het ouderlijk erfgoed. Onderlinge verhoudingen waren niet altijd optimaal. De tekst op één van de zerken geeft aan, dat het ook anders kan zijn:

De zuster die mij
dierbaar was,
verliet het aard
sche leven ras
door broederliefde
is deze steen aan
graf gewijd

Het rijm mag wat krom zijn, we verstaan de strekking.

Echtgenote en moeder

Hoezeer moeder de spil was van het gezin mag blijken uit de grafpoëzie, die we tegenkomen op haar graf. Bemind, tot steun en troost, ze laat duidelijk een open plek achter. De nabestaanden zoeken hun troost in het vertrouwen, dat zij nu de hemelvreugd mag smaken.

Gelaten stil en wel getroost
Zoo scheide zij van ons haar kroost
Met vast vertrouwen om haar vrinden
Aan gindsche zijde weer te vinden

Of, zoals in een ander gedicht:

Hier rust onze innig geliefde moeder
zeer schielijk werd zij ons ontrukt
Met diepen weemoed in het hart
staan wij bij moeders graf
dat lenigt onze smart

Echtgenoot en vader

Bij hem ligt vaak de nadruk op zijn ijver en grote plichtsbetrachting:

Na een deugzaam nuttig leven
voor zijn gade en gezin
heeft hij zacht den geest gegeven
Mocht hem 't sterven zijn gewin

Dat zijn heengaan, in een tijd zonder veel voorzieningen, een geweldige slag voor het gezin betekende, laat zich raden. Verlangen om éénmaal weer herenigd te worden, treffen we op veel zerken aan.

O HEER WAT ZIJN HET
HARDE SLAGEN
ALS DIERBAAR PANDEN
GRAFWAARS GAAN
HIJ WAS DER KINDEREN
TROUWEN VADER.
EN MIJ EEN
LIEFDEVOLLE MAN.
O GOD GEEF DAT WIJ
NA DEEZ TIJD.
WEER ZAMEN LEVEN
IN EUWIGHEID.

Plichtsbetrachting

Hoezeer we bij de meeste poëzie de emotie proeven, sommige stenen blinken uit door nuchterheid:

Hij die
trouw
zijn plicht
betracht
En zijn
daaglijksch
werk met
kracht
Ging verrich-
ten elken
dag
Ligt hier
uitgeleefd
in 't graf.

Enige nuchterheid spreekt ook uit het volgende grafdicht:

HIJ DIE STEEDS DE
GODSDIENST ACHTE
EN DAGELIJKSCH TROUW
ZIJN PLICHT BETRACHTE
MET RAAD EN DAAD VEEL
GOEDS GING KWEKEN
HEM RIEP DE HEER
HIJ IS BEZWEKEN

Boodschap

In veel toonaarden wordt de bezoeker van het kerkhof een boodschap meegegeven. Soms als laatste regel of regels van een grafdicht op een dierbare gestorvene, soms alleen die boodschap:

DAAR LIGT ZIJ NU
DIE SCHOONE BLOEM
TOT ONZE ALLER
SMARTE:
O VADER BROEDER
ZUSTER GIJ
BETREURT DIT PAND
VAN HARTE.
EN ZOO ALS ZIJ
ZOO ZULLEN WIJ
OOK EERLANG
ALLEN WEZEN:
DAAROM DAN LIEVE
VRIENDEN SAAM
LAAT ONS DEN
HEERE VREEZEN