Onder de rook van Leerdam ligt op de zuidelijke oever van de Linge de kleine middeleeuwse stad Asperen. Een eerste vermelding is al uit het jaar 893. De stad kwam in de dertiende of veertiende eeuw tot ontplooiing en diende van oudsher als steunpunt voor het gewest Holland tegenover de hertogen van Gelre. De eerste vermelding van een kerk is uit 1331.
Topografische plattegrond van het Galgenwiel met links in de bovenhoek de kleine Joodse begraafplaats.
Joden in Asperen
De eerste tekenen dat Joden zich voor langere tijd in Asperen vestigden, zijn van medio 1782. In de negentiende eeuw woonden er bijna twintig Joden in de stad. De bewoners waren lange tijd aangewezen op Leerdam voor de synagoge, maar in 1863 deed Levi Abraham Blok een verzoek aan de koning om een bijdrage in de kosten voor de bouw van een eigen synagoge. Echter, de gemeenschap had geen eigen financiën en om die reden was de mening van de adviserende commissie dat het plan geen kans van slagen had. Een synagoge zou er dan ook niet komen. Toch zou er wel een eigen begraafplaats komen en dat kwam omdat in Leerdam en omgeving de opvatting heerste dat lijken niet naar een andere plaats vervoerd mochten worden. De heer van de Heerlijkheid Asperen stelde voor de aanleg van een begraafplaats een stuk grond aan de Oude Zuiderlingedijk bij de Galgenwiel beschikbaar aan de Joodse gemeente van Leerdam, waartoe de Joden van Asperen behoorden.
Ten noordoosten van de stad stond de galg van de Heerlijkheid Asperen. Hier vond in 1658 een dijkdoorbraak plaats en vormde zich een zogenaamd wiel. Dergelijke kolkgaten waren soms meer dan 10 meter diep, waarbij het zand uit de ondergrond binnendijks in een waaier achter de wiel werd afgezet. Door hun hoge ligging en goede bodemkwaliteit werden de nieuwe gronden vaak aantrekkelijke plaatsen voor akkers of boomgaarden. De wiel bij Asperen kreeg al snel de naam Galgenwiel.
De begraafplaats
Op de enigszins verscholen begraafplaats onder aan de dijk zijn anno 2022 in ieder geval zeven staande stenen (matseiwot) terug te vinden. Van een achtste steen is alleen het bovenste deel te zien, waarbij de vraag rijst of dit een complete steen is of misschien een afgebroken deel van het grafmonument voor Mozes Nieuwendijk, overleden in 1902. In ieder geval vijf van de stenen behoren toe aan de familie Nieuwendijk, een aan de familie Reens en de oudste is voor Roosje Salomon Cohen, vrouw van Levi Abraham Blok. Zij overleed in 1870. Het jongste grafmonument is voor Abraham Nieuwendijk, hij overleed op 1 januari 1911.
Zicht op de begraafplaats vanaf de dijk, situatie 2022
Het beheer van de begraafplaats werd voornamelijk uitgevoerd door de familie Nieuwendijk, waardoor de begraafplaats ook wel bekend werd als ‘de begraafplaats van Nieuwendijk’. Dat laatste vooral ook omdat er met name leden van deze familie begraven liggen. Het onderhoud werd bekostigd uit de opbrengst van het wilgenhout dat elke drie jaar op de nabijgelegen griend werd gehakt.
Overzicht van de kleine begraafplaats
Twintigste eeuw
In het begin van de twintigste eeuw woonden er nog maar enkele Joden in Asperen en in 1935 maakten enkele leden van de familie Nieuwendijk zich zorgen om het onderhoud van de begraafplaats. Op dat moment woonde alleen de bijna 80-jarige Salomo Nieuwendijk nog in Asperen. De opperrabbijn van Rotterdam, A.B.N. Davids, constateerde bij een tweetal inspecties dat het houten hek versleten was en dat er zich vreemden op de begraafplaats bevonden. Volgens de familie Nieuwendijk lag het eigendom bij de Joodse gemeente Leerdam en diende deze voor het onderhoud te zorgen. De Joodse gemeente beweerde echter dat het eigendom lag bij het polderbestuur van Asperen en dat het een verzoek zou doen de begraafplaats over te schrijven. Salomo Nieuwendijk was bereid bij te dragen in het onderhoud op voorwaarde dat zijn beide broers die naar Amsterdam waren verhuisd dat ook zouden doen, evenals de familie Beens. In 1935 werd de begraafplaats alsnog overgedragen aan de Joodse gemeente Leerdam en werd vastgelegd dat de kosten voor onderhoud betaald zouden kunnen worden uit de opbrengsten van het griend, zoals eerder ook had plaatsgevonden. Toen echter in 1937 de Joodse gemeente in Leerdam werd opgeheven ontstond er weer onduidelijkheid over wie er voor de onderhoudskosten van de begraafplaatsen moest opdraaien. Besloten werd dit te bekostigen uit de opbrengst van de verkoop van de synagoge en twee huizen in Leerdam, waarmee ook in het onderhoud van de Joodse begraafplaatsen daar zou worden voorzien. Met het uitbreken van de oorlog kwam daar echter al snel een einde aan.
Tegenwoordig ligt het eigendom bij het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap (N.I.K.). Het beheer wordt uitgevoerd door de gemeente West Betuwe. In de tweede helft van de twintigste eeuw ontstond er ook bebouwing langs de dijk bij de wiel, waardoor de begraafplaats niet meer afgelegen ligt.
Salomo Nieuwendijk
De enige Jood die bij het uitbreken van de oorlog nog in Asperen woonde, Salomo Nieuwendijk, stierf een natuurlijke dood op 27 maart 1945. Met dank aan de burgemeester van Asperen en de plaatselijke huisarts heeft hij zich nooit hoeven te melden om overgebracht te worden naar Westerbork. Een vreselijke dood in een vernietigingskamp bleef hem bespaard. Na zijn dood werd hij niet begraven op de Joodse begraafplaats in Asperen, maar op het hervormde kerkhof van Asperen in het familiegraf van zijn schoonouders en zijn vrouw Catharina Wilhelmina van der Pol, met wie hij in 1882 was getrouwd. Catharina was al eerder overleden, in 1930.
Het grafmonument voor de familie Van der Pol op het hervormde kerkhof in Asperen. Op het grafvak ligt de gedenksteen voor Salomo Nieuwenhuis.
Literatuur
- Catharina L. van Groningen, De Vijfheerenlanden met Asperen, Heukelum en Spijk, Zeist 1989
- Teunis Blom, Joods Leerdam – Vier eeuwen joodse geschiedenis, Leerdam 2017
- Theo Witjes, ‘Joods en uit Asperen’ in: De Asperensche Courant 1 2018 (pag. 25-42)
- RAAP-RAPPORT 4150 Erfgoed in de gemeente West Betuwe: deel 3 2021
Bronnen
- Het Stenen Archief (geraadpleegd 23-08-2022)
- Topotijdreis
