Religie

* 1887 - † 1972

Haar optreden als predikant bracht veel mensen op de been in de kerken waarin ze voorging. Een vrouw als predikant was een hele bijzonderheid in het begin van de twintigste eeuw. Naast theologische bezwaren tegen de vrouw in het ambt van predikant, waren er volgens de tegenstanders ook praktische bezwaren. Ze zou fysiek niet sterk genoeg zijn om een kerkelijke gemeente te leiden en ze zou een te gering stemvolume bezitten om te kunnen preken.

(* Den Haag, 1900- † Geldrop, 1985)

Op 8 september 1900 zag Evert Louis Smelik het levenslicht in Den Haag als zoon van Jacob Smelik en Elisabeth Alberta van Ruijsenberg. Vader Jacob Smelik was als onderwijzer verbonden aan een school voor christelijk onderwijs. Het gezin was te typeren als vroom maar niet streng godsdienstig. Zijn vader, die jong stierf, was muzikaal begaafd. De liefde voor muziek heeft Smelik van hem geërfd en zou in zijn verdere leven een grote rol blijven spelen.

* Utrecht 15 juli 1839 - † Santpoort 26 juli 1910

‘Heel de kerk en heel het volk’

Onder een van de hoogste grafmonumenten in sectie I, het oudste deel van de Algemene Begraafplaats aan de Herfstlaan in Heemstede, rust dr. P.J. Hoedemaker ‘Bedienaar des Goddelijken Woords’. Een bijzondere man die eigenlijk min of meer toevallig in Heemstede begraven werd.

Op de plek van begraafplaats Bergklooster stond vroeger het Agnietenklooster. Reeds in het jaar dat het klooster werd ingewijd, in 1398, werden de eerste doden op deze plek begraven. In het klooster leefde de Augustijner kanunnik Thomas a Kempis. Hij is geboren in - het tegenwoordig in Duitsland gelegen - Kempen in 1379 of 1380 en overleden in het Agnietenbergklooster op 25 juli 1471. In dit klooster schreef hij onder meer tussen 1420 en 1441 het beroemd geworden boek De Imitatione Christi (Over de Navolging van Christus). Ook schreef hij een kroniek over het Sint-Agnesklooster 'Chronica Montis Sanctae Agnetis'. Thomas van Kempen behoort tot de belangrijkste vertegenwoordigers van de laatmiddeleeuwse vernieuwingsbeweging, de Moderne Devotie, waarvan de Deventer schepenzoon Geert Grote (1340-1384) de grondlegger is.

 * Rotterdam 24 mei, 1807 - † Den Haag 4 november 1893

Wie de lijst van werken van de hand van dominee Cornelis Elisa van Koetsveld ziet, kan zich nauwelijks voorstellen, dat deze ontstaan is in wat hijzelf noemt “snipperuren”. Zijn hoofdtaak, die van predikant, mocht niet lijden onder zijn behoefte om te schrijven, zo vond hij. Overigens leverde hij juist in zijn geschriften een geweldige bijdrage aan kerk en theologie en bewees daarmee herder én leraar te zijn.

Kampen 19 december 1890 – Kampen 23 maart 1952

Op de algemene begraafplaats van Kampen, gelegen aan de Rondeweg te IJsselmuiden, treffen we, temidden van de graven van veel theologen en burgerlijke autoriteiten, het graf aan van Dr. K. Schilder. Wie hem noemt, noemt ook de gereformeerde kerken vrijgemaakt.

* Leeuwarden 8 april 1907 - † Leeuwarden 11 mei 1983

Een legendarische dominee

Johannes Hendrikus was de tweede van de vijf kinderen, die geboren werden uit het huwelijk van het echtpaar Jacob en Jantje Zelle-Brouwer. Het gezin Zelle woonde in Leeuwarden, waar vader Jacob Zelle een betrekking had bij de gemeente als waagwerker en korenmeter. Kerkelijk behoorden ze tot de Gereformeerde Kerk. Zag men in rooms-katholieke kring graag één van de zoons priester worden, in protestantse kringen beschouwde men een zoon, die predikant wilde worden, zeker als een zegen. Moeder Zelle zag haar zoon graag dominee worden en Johannes Hendrikus voelde er veel voor. Het schijnt dat Zelle's moeder ooit heeft gezegd: "Hannes, als het je in de Gereformeerde Kerken niet lukt, dan word je maar Nederlands Hervormd." Mogelijk voorzag zij problemen in de eigen kerk. Die overstap hoefde echter niet te worden gemaakt, maar een lange weg is het wel geworden. Na de lagere school volgt de ULO en daarna het Gereformeerd Gymnasium te Leeuwarden. Met dat diploma op zak kon hij de theologiestudie beginnen. Hij koos de Vrije Universiteit te Amsterdam voor het volgen van deze studie.

* Amsterdam 23 juni 1894 – † Amsterdam 16 november 1968

Het Nederlandse Koninklijk Huis kende in de afgelopen eeuw verschillende schandalen. Bij sommigen daarvan speelde Prins Bernhard een actieve rol. Zo ook bij de Greet Hofmans-affaire, die in 1956 haar hoogtepunt beleefde in het naoorlogse Nederland.

Margaretha Hofmans groeide op in een arm gezin in de Jordaan. Als oudste van vier kinderen moest ze al vroeg gaan werken. Toen haar moeder in 1914 een dwarslaesie kreeg, moest de jonge Greet de huishouding op zich nemen. Haar moeder bracht Greet de eerste beginselen van de theosofie bij. Na de dood van haar ouders aan het einde van de jaren twintig, klampte Greet zich steeds meer vast aan de theosofie. Verdere tegenslagen als een mislukte verloving en de vroege dood van haar lievelingszuster, in 1936, deden haar nog meer in zichzelf keren. Tijdens de oorlogsjaren kwam Greet Hofmans in contact met J.W. Kaiser. Via hem kwam ze terecht in kringen van helderzienden en spiritisten. Begin 1946 meende Greet Hofmans een stem te horen van een "Meester", die haar tot zijn werktuig wilde maken ter heling van de lijdende mensheid. De meester was de in 1939 overleden vriend van Kaiser, M.J.J. Exler. Hij was de grondlegger van de emancipatie van de homo, en zijn grote liefde was de studie van de occulte wetenschappen met name de theosofie en de astrologie. Hij hield vanaf 1917 lezingen over christendom, theosofie en de oude godsdiensten, trok horoscopen, verdiepte zich in de kabbala en maakte studie van de bijbel. Kaiser ging Hofmans beschouwen als de geestelijke erfgenaam van Exler.

Eerste contacten

In 1947 verhuisde Hofmans naar het Hattemse landgoed 'Molecaten', waar eerder Exler tien jaar gast was geweest van W.J. baron van Heeckeren, die in 1950 particulier secretaris van koningin Juliana zou worden. Hofmans legde zich toe op het paranormale genezen en organiseerde gespreksgroepen, waarop vooral mensen uit de gegoede stand afkwamen. Vanaf 1948 volgde Greet Hofmans niet meer de stem van Exler, maar van Christus. Hierdoor werd ze voor een groter publiek benaderbaar. En toen de oogafwijking van de in 1947 geboren prinses Marijke niet medisch behandeld kon worden, werd aan prins Bernhard en prinses Juliana de suggestie gedaan 'juffrouw Hofmans' te raadplegen. Beiden lieten navraag doen, maar kregen enkel positieve reacties terug. Al snel was Greet Hofmans regelmatig te vinden op paleis Soestdijk. Juliana meende haar eigen idealen van onbaatzuchtigheid en dienstbaarheid aan de mensheid te herkennen in de in haar ogen bijzondere vrouw. Na anderhalf jaar van sessies wilde prins Bernhard dat Juliana, intussen koningin, het contact met Hofmans verbrak. Juliana weigerde, maar Hofmans kreeg vanaf dat moment geen onderdak meer op Soestdijk. Hofmans zag in Bernhard de verstoorder van de harmonie op Soestdijk en zorgde daarmee voor verdere onrust op het paleis. Ze verhuisde in 1951 naar Baarn en nam haar intrek in een speciaal voor haar geplaatste salonwagen bij het, met Juliana bevriende, echtpaar Mijnssen. Hofmans invloed op de koningin werd steeds groter.

Toenemende invloed

Op Het Oude Loo in Apeldoorn organiseerde Kaiser conferenties, die naast Juliana en prinses Wilhelmina door een keur aan gasten werden bijgewoond. Internationaal vooraanstaande sprekers behandelden op dergelijke conferenties vanuit een religieus-historisch perspectief vraagstukken van vrede en gerechtigheid. Dit tot grote ergernis van prins Bernhard, een fervent adept van de NAVO. De bijeenkomsten werden niet alleen door Bernhard maar ook door premier Drees met argusogen van een afstand gevolgd. Onder diverse gasten bestond er zelfs de indruk dat er agenten van BVD en CIA rondliepen.

Ministers kregen moeite met het dragen van ministeriele verantwoordelijkheid voor het handelen van de koningin. De pers deed er echter het zwijgen toe. Pas toen een artikel verscheen in het Duitse Der Spiegel in juni 1956, waarin Hofmans werd afgeschilderd als de Raspoetin van Soestdijk met grote invloeden op staatszaken, kreeg het grote publiek lucht van de problemen op het paleis. Waar de buitenlandse pers zich gretig op het koningshuis stortte, bleef de Nederlandse pers zich op de vlakte houden. Er kwam een importverbod op het nummer van Der Spiegel en het kabinet Drees deed zijn uiterste best om het voorval in de doofpot te stoppen. Het kabinet stelde een commissie in van drie wijze mannen. Bernhard kreeg zijn zin en een mogelijk echtscheiding werd voorkomen. Greet Hofmans kon vertrekken, evenals tal van toegewijden uit de hofhouding.

Stil einde

Greet Hofmans bleef wonen bij de familie Mijnssen in Baarn. In die plaats raakte ze op tweede kerstdag 1957 betrokken bij een auto-ongeluk. Hierbij liep ze een dubbele schedelbasisfractuur op. In 1966 suggereerde ze in een interview met Het Parool dat het ongeluk mogelijk een aanslag op haar leven was geweest. Het ongeluk noopte haar te stoppen met de vermoeiende gebedsgenezingssessies. Het weerhield haar er echter niet van om actief deel te nemen aan zittingen georganiseerd door de jonge psychiater Evert Doornbal. Na een korte opleving met vraagavonden voor mannen en vrouwen, stopte ze eind 1963 met zaalsessies en hield alleen nog individuele consulten.

In 1964 verhuisde Hofmans met de familie Mijnssen mee naar Amsterdam. Even later bleek ze kanker te hebben. Ze weigerde elke medische hulp. Vlak voor het einde gaf ze het verzet op en werd opgenomen in het Israëlisch Ziekenhuis. Ze lag een week in coma. Op 16 november 1968 overleed Greet Hofmans. 

Zelf gaf ze de voorkeur aan een begrafenis in stilte, maar de familie Mijnssen stuurden rouwkaarten rond en verzorgden een eenvoudige begrafenis in kleine kring op Zorgvlied, Amsterdam.  Volgens het Duitse Der Spiegel had Beatrix met hulp van Claus haar moeder er van weten te weerhouden naar de begrafenis te gaan. Minister Udink, een frequent bezoeker van Hofmans, was wel aanwezig, maar werd niet herkend.

Tot na de dood van Bernhard en Juliana zou de Greet Hofmans-affaire de vaderlandse gemoederen bezighouden. Bernhard heeft daarbij een cruciale rol gespeeld. Zeer wel mogelijk was hij het die de belangrijkste bron was voor de publicatie van Der Spiegel en waardoor Hofmans uiteindelijk het veld moest ruimen.

Het graf van Greet Hofmans oogt onopvallend tussen alle grote grafzerken die zo typerend zijn voor Zorgvlied. Slechts een kleine steen met haar naam en geboorte- en sterfdata. Maar van al die mensen met hun opvallende zerken weten we de naam niet meer of welke rol ze eventueel gespeeld hebben in hun jaren. De naam van Greet Hofmans zal echter nog jaren blijven nagalmen.

Literatuur

• J. Bosmans, 'Hofmans, Margaretha (1894-1968)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. [versie 13-03-2008]
• Lauwert J. Giebels - 'De Greet Hofmans-affaire - Hoe de Nederlandse monarchie bijna ten onder ging'; Amsterdam, 2007
• Hendrina Praamsma - Greet Hofmans en het Hof. Andere Tijden, uitzending 11 december 2001

* Alkmaar 13 juni 1879 - † Amsterdam 3 februari 1960

De buitengewone generale synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland, die in 1926 te Assen in de Zuiderkerk werd gehouden, leidde na de schorsing op 12 maart 1926 van Dr. Johannes Gerardus Geelkerken en zijn afzetting op 17 maart 1926 tot de vorming van de Gereformeerde Kerken in Nederland in Hersteld Verband. De afkorting H.V., waarmee het nieuwe kerkgenootschap meestal werd aangeduid, werd door tegenstanders op het kerkelijk erf vertaald met Hellend Vlak. Sommige gereformeerde kerkbodes spraken over Villa Ruimzicht. Het Hersteld Verband heeft bestaan van 1926 tot 1946. In zijn 'Ter Inleiding' in het boek van Ds. G.F.W. Herngreen, een Handjevol Verkenners, schrijft Dr. J.J. Buskes: "Wij waren een proefpolder. In de twintig jaren van zijn bestaan is het Hersteld Verband van een kerkelijke verzetsgroep uitgegroeid tot een kerkelijke vernieuwingsbeweging. Waren wij een verzetsgroep gebleven, dan zouden wij door een kunstmatig isolement tot een steriele secte zijn verworden. Dat lot is ons bespaard gebleven. De kerk is altijd een noodwoning. Het Hersteld Verband is dat voor ons in sterke mate geweest. In 1946 is het kleine schip van het Hersteld Verband voor de laatste keer de haven binnengevaren. De bemanning koos voor een veel groter schip (= de Nederlandse Hervormde Kerk). Een hervormde dominee zei: het Hersteld Verband was als de Moezel, die, toen ze in de Rijn werd opgenomen, nog heel lang in de Rijn te zien was!" 

Levensloop

Geboren in Alkmaar op 13 juni 1879, verhuisde het gezin Geelkerken een paar maanden later naar Utrecht, waar de familie oorspronkelijk ook vandaan kwam. Zijn vader, notaris Nicolaas Gerardus Geelkerken, overleed, toen Johannes Gerardus 12 jaar oud was. Kerk en politiek speelden in het gezin een belangrijke rol. Notaris Geelkerken, die tot 1887 ouderling was geweest van de Hervormde Gemeente Utrecht, werd, na geschorst en afgezet te zijn, lid van de Gereformeerde Kerk van Utrecht en bekleedde tot zijn dood het ambt van ouderling in deze kerk. Politiek was hij actief in de Antirevolutionaire Partij.

Het lager onderwijs volgde Johannes Gerardus op een hervormde school aan het Domplein in Utrecht. Keuze voor een christelijk gymnasium, dat er in Utrecht niet was, deed de familie verhuizen naar Amsterdam. Hier kwam hij terecht op het Gereformeerd Gymnasium aan de Keizersgracht. In 1899 schreef hij zich in als theologisch student aan de Vrije Universiteit. Met het proefschrift: "De empirische godsdienstpsychologie" rondde hij op 11 oktober 1909 zijn studie af. De promotie was cum laude. De eerste gemeente van Geelkerken werd de Gereformeerde Kerk van Epe, waar hij in 1911 in het ambt werd bevestigd door Ds. K. Fernhout. Deze was in 1926 voorzitter van de Synode van Assen, die Geelkerken schorste en afzette. Na Epe volgde de Gereformeerde Kerk van Amsterdam-Zuid. Op 30 mei 1915 werd Geelkerken er predikant. Gereformeerd theoloog, wenste Geelkerken zich niet op te sluiten in een eng theologisch of kerkelijk systeem. Hem ging het om de vrijheid van gelovig wetenschappelijk onderzoek, waarbij hij zich afzette tegen een fundamentalistische opvatting van de bijbel, waarin de menselijke factor nagenoeg over het hoofd werd gezien. Zijn contacten buiten de kring der gereformeerden zijn hem ook niet altijd in dank afgenomen. Zo was hij als student actief binnen de NCSV (Nederlandse Christen-Studenten-Vereniging). In Amsterdam werkte hij, voorstander van gemeenschappelijke evangelisatiearbeid, samen met hervormden en lutheranen. De Oecumenische Beweging, die haar bekroning vond in de stichting van de Wereldraad van Kerken in 1948, had in hem een hartelijk pleitbezorger. 

De synode van Assen van 1926

In 1920 was door de synode van Leeuwarden een "Getuigenis" opgesteld, dat van de kansels diende te worden voorgelezen. Dat "Getuigenis" was gericht tegen de geest en de gevaren van de tijd, die men alleen maar constateerde buiten de eigen kring. Geelkerken zag het als een stuk, dat kerk en wereld geen enkele dienst bewees en alleen maar het naar binnen gekeerd zijn van de kerk benadrukte. Hij heeft het stuk weliswaar in de kerkdienst voorgelezen, maar in zijn preek "Machteloosheid en krachtsontplooiing der Kerk" ongezouten kritiek geleverd op de gereformeerde eigendunk en het gebrek aan barmhartigheid. Zijn frontale aanval "op de geest van zelfvoldaanheid, die zich van de Gereformeerde Kerken had meester gemaakt", zou uiteindelijk leiden tot een onherstelbare breuk. 

Niet slechts in deze preek, ook in de artikelen in het door hem opgerichte en geredigeerde weekblad "Woord en Geest" plaatste Geelkerken vraagtekens bij de fundamentalistische bijbelbeschouwing en de visie op de verhouding kerk en wereld. De catechismuspreek, die hij op zondag 23 april 1924 hield over Zondag 3 van de Heidelberger Catechismus, luidde een reeks van gebeurtenissen in, die in 1926 leidden tot het houden van de Buitengewone Generale Synode van de Gereformeerde Kerken te Assen.

In die preek stelde Geelkerken, dat de verhalen in Genesis 2 en 3 "ons voor eigen-aardige moeilijkheden plaatsen en niet makkelijk zijn uit te leggen". Geelkerken trok niet in twijfel, dat we in Genesis 3 te maken hebben met "de Goddelijke bekendmaking van een historisch feit, het feit van de zondeval, die plaats had aan het begin van de geschiedenis van ons menselijk geslacht, maar dan wel met bewoordingen, die aan onze aardse bedeling waren ontleend". Het zou in de kerkelijke vergaderingen leiden tot twee vragen. De eerste vraag was of er in het paradijs een echte "boom der kennis des goeds en des kwaads" en een "boom des levens" als zintuiglijk waarneembare werkelijkheid zouden hebben gestaan. De tweede vraag, en deze brengt men nog altijd in verband met de synode van 1926 te Assen, was of de slang nu echt gesproken had. Geelkerken wilde ruimte om bij zulke teksten vraagtekens te kunnen plaatsen en vragen te stellen. Het ging om de vrijheid van exegese. De synode zag dit echter als ongehoorzaamheid aan het gezag van het bijbels getuigenis. 

Het Hersteld Verband

Geelkerken werd geschorst en uiteindelijk afgezet. Een groot deel van zijn gemeente bleef hem trouw. In Amsterdam werd de van oorsprong hervormde Parkkerk het centrum van hun kerkelijk leven. Het was de eerste kerk buiten het verband met de andere Gereformeerde Kerken. Met Geelkerken werden ook anderen geschorst en afgezet, zoals Ds. J.J. Buskes en de latere hoogleraar Ds. E.L. Smelik. De schorsing trof eveneens de Zandvoortse predikant Ds. H. C. van den Brink, die de handelwijze van de Asser synode op kerkrechtelijke gronden in woord en geschrift had aangevallen. Gesteund door kerkenraad en gemeente zette hij zijn werk voort en werd prompt met een groot deel van de kerkenraad afgezet. Het was de tweede kerk buiten verband. Beide kerken buiten verband vonden elkaar en herstelden met elkaar het verband, waarmee op 1 augustus 1926 de geboorte van de "Gereformeerde Kerken in Hersteld Verband" een feit geworden was. Een aantal kerken zouden volgen. 

Geelkerken, in 1911 begonnen als predikant van de Gereformeerde Kerken, was van 1926 tot 1946 predikant van het Hersteld Verband en overleed op 3 februari 1960 als emeritus predikant van de Nederlandse Hervormde Kerk, waarin het Hersteld Verband zich op 15 mei 1946 liet opnemen.

Lezend, wat anderen over Geelkerken hebben geschreven, kunnen we niet anders dan bewondering hebben voor een man, die ruimte en openheid verkoos boven een zelfgenoegzaam isolement in kerkelijk en theologisch opzicht.

De nieuwe tijd

De gereformeerde wereld veranderde en hoe moeilijk het ook was voor de synodes, die in de loop der jaren werden gehouden om de uitspraken van "Assen" te herroepen, het is op 18 februari 1968 gekomen tot een "verzoeningsdienst" in de gereformeerde Raphaëlpleinkerk te Amsterdam. De dienst, waarin een schuldbelijdenis van de kant van de kerkenraad werd voorgelezen, werd geleid door Ds. J.J. Buskes.

Johannes Gerardus Geelkerken heeft het niet meer mogen meemaken. Bij de latere ontwikkelingen in het kerkelijk leven in Nederland mag zijn naam niet onvermeld blijven. Het samengaan immers van de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk tot de Protestantse Kerk in Nederland ligt in de lijn van de gereformeerde Geelkerken, die in zijn tijd al samenwerkte met de lutheraan Stegenga en de hervormde De Vrijer. Of de slang nu gesproken heeft of niet, gebeten heeft hij in 1926 in elk geval wel. Toch is zijn gif uiteindelijk niet dodelijk gebleken. De Hersteld Verbanders vormden een kerkelijk actief en op de wereld betrokken deel van de kerkelijke kaart van Nederland.

Johannes Gerardus Geelkerken ligt begraven op Zorgvlied. Zijn echtgenote, Ida Jacoba Kardoes met wie hij in 1906 in het huwelijk trad, was reeds in 1950 overleden.

Literatuur

• Ds. G.F.W. Herngreen, een Handjevol Verkenners (Ten Have - Baarn, 1976)
• Dwarsliggers, nonconformisten op de levensweg van Ds. J. J. Buskes (Zomer & Keuning, 1974)
• Dr. E.D.J. de Jongh, Buskes - dominee van het volk (Kok - Kampen, 1998)
• Dr. Otto J. de Jong, Nederlandse Kerkgeschiedenis (Callenbach - Nijkerk, 1978)
• Dr. C.N. Impeta, Kaart van Kerkelijk Nederland (Kok - Kampen, 1972)
• J.J. Buskes, 'Johannes Gerardus Geelkerken' in: Jaarboek van de Maatschappij der Ned. Letterkunde 1960-1961
• Ben van Kaam/Anne van der Meiden, De dominee gaat voorbij (Ambo, 1974)
• Drs. G. Puchinger, Is de gereformeerde wereld veranderd? (Meinema - Delft, 1966)

* Gendringen 29 september 1819 - † Olburgen 12 juli 1876

Leven en sterven van een gestigmatiseerde vrouw

Op 22 maart 2005 installeerde aartsbisschop Simonis van Utrecht een diocesane rechtbank om een wonder te onderzoeken dat zou hebben plaatsgevonden op voorspraak van de gestigmatiseerde Dorothea Visser. Het onderzoek is een onderdeel van het kerkrechtelijke zaligverklaringsproces dat door de stichting 'Vrienden van Dora Visser' is geÏnitieerd. In zo'n onderzoek worden alle relevante bronnen verzameld en eventuele getuigen gehoord en wordt het wonder geanalyseerd. Na afronding van de diocesane werkzaamheden zet de Congregatie voor de Heiligverklaringen in Rome het proces voort. Uiteindelijk kan het onderzoek leiden tot zaligverklaring, een proces dat over het algemeen vele jaren duurt.