Titel: Im Himmel, unter der Erde
Regisseur: Britta Wauer
Uitgever: Salzberger & Co. Medien GmbH
Uitgegeven: 2011
Speelduur: 90 minuten
Verkrijgbaarheid: DVD (verkrijgbaar in Duitsland)
Omschrijving: Met ongeveer 115.600 graven is de Joodse begraafplaats Weissensee de grootste nog in bedrijf zijnde Joodse begraafplaats van Europa. Gerenoveerde mausolea en van begroeiing vrijgemaakte grafstenen worden er afgewisseld met dicht begroeide kavels waar de scheefstaande en verweerde grafstenen overwoekerd zijn met klimop en ander groen. ’s Zomers wordt de begraafplaats door het dichte bladerdek van hoge bomen in schaduw gehuld, wat een mysterieuze sfeer schept. Roofvogels en eekhoorntjes hebben er hun habitat gevonden en ’s nachts klinkt het spookachtige gegil van een vos over het terrein. Je zou niet verwachten dat de dicht begroeide begraafplaats zich in de drukke agglomeratie van Berlijn bevindt. Over deze unieke plek in de Duitse hoofdstad vertelt de Duitse documentaire “Im Himmler, unter der Erde”.
Een wildernis, zo wordt de begraafplaats in Weissensee in de documentaire genoemd. Dat was ooit wel anders, want vanaf de opening in 1880 tot de Eerste Wereldoorlog bespaarden rijke Joodse families kosten noch moeite om op de goed onderhouden begraafplaats de mooiste praalgraven te plaatsen. Vele prominente Joodse Berlijners, die sinds 1869 gelijke rechten hadden en in rap tempo succes vergaarden in de wetenschap, het zakenleven en de cultuur, vonden hier hun laatste rustplaats. Genoemd worden onder andere de handelaar Adolf Jandorf die in 1907 in Berlijn het KaDeWe opende, het tegenwoordig nog altijd bekendste warenhuis van Duitsland, en de Joodse wijnhandelaar en gastronoom Berthold Kempinski, wiens herinnering voortleeft in de door hem opgerichte internationale hotelketen.
Meer dan tweehonderd medewerkers hielden de begraafplaats in opperbeste conditie. De Grote Depressie maakte echter een einde aan de tijd van pracht en praal. Veel aandacht is er in de documentaire voor de daarop volgende naziperiode waarin de begraafplaats een speciale rol innam in de geschiedenis van de vervolging van de Berlijnse Joden. Meerdere Joden die zelfmoord verkozen boven deportatie werden er begraven, evenals de Joodse verzetsman Herbert Baum, die met zijn verzetsgroep op 18 mei 1942 een aanslag pleegde op een antisemitische en anticommunistische propaganda-expositie in Lustgarten in Berlijn. Opmerkelijk zijn ook de verhalen die in de documentaire verteld worden over de Joodse scholieren die vanaf 1942 op de begraafplaats tewerkgesteld werden en hier, veilig voor nazi-plaaggeesten, een plezierige tijd doormaakten.
In tegenstelling tot de meeste Joodse instellingen bleef de begraafplaats in Weissensee gedurende heel de Tweede Wereldoorlog geopend. Tot op het laatst werden er Joden begraven, voornamelijk onderduikers en Joden die dankzij hun huwelijk met een Arische partner uitgezonderd waren van deportatie. Joodse onderduikers vonden voor enkele nachten een schuilplek in mausolea en in lege graven. Na de bevrijding in april 1945 kwam de begraafplaats te liggen binnen de Sovjetzone, het latere Oost-Berlijn in de DDR. In de documentaire wordt getoond hoe de plek gedurende het communistische tijdperk ten prooi viel aan verwaarlozing en vandalisme.
Pas eind jaren zeventig werd het historische belang van de Joodse begraafplaats Weissensee erkend. Omstreeks de jaren tachtig werd begonnen met opruim- en renovatiewerkzaamheden, eerst uitgevoerd door leden van de communistische jeugdbeweging en na de val van de Muur door vrijwilligers, scholieren, studenten en soldaten van de Bundeswehr. Die laatsten zijn ook jaarlijks op Weissensee te vinden tijdens een herdenking bij het ereveld van 400 Joodse militairen die in Duitse krijgsdienst sneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog. In de documentaire zien we beelden van de herdenking en ook van de renovatie van graven.
Filmmaakster Britta Wauer schetst een levendig beeld van de begraafplaats en haar geschiedenis. Zowel mensen die zich de plek herinneren van vroeger als personen die er tegenwoordig om verschillende redenen mee verbonden zijn, komen aan het woord. Zo vertelt een gepensioneerde politieman over zijn patrouilles op het terrein en vertellen vogeldeskundigen over de roofvogels die zij op de begraafplaats bestuderen. Een vrolijke noot is er van de bejaarde rabbijn William Wolff. Met gevoel van humor vertelt hij over de Joodse begrafenisrituelen en hoe die vaker niet dan wel eerbiedigt worden op Weissensee. Zo hebben de praalgraven uit het Wilhelminische tijdperk niets van doen met het Jodendom, dat juist soberheid en uniformiteit van grafstenen voorschrijft. Ook de bloemen die tegenwoordig bij veel graven te vinden zijn, horen daar niet volgens het Joodse geloof, waar bij grafbezoek het neerleggen van een van de grond geraapt steentje volstaat.
Meest aangrijpend zijn de beelden van het bezoek van een Amerikaan die voor het eerst in zijn leven op Weissensee eer komt bewijzen bij het graf van zijn grootmoeder. Huilend vertelt hij bij het graf dat haar man overleed in vernietigingskamp Auschwitz, net als haar middelste zoon. Haar oudste zoon, de vader van de Amerikaan, overleed aan het Oostfront als soldaat in het Rode Leger. Het is knap hoe de filmmaakster een intieme moment als dit op respectvolle en ongeforceerde wijze heeft afgewisseld met veel luchtigere onderwerpen, waardoor het geheel eerder een opgewekt dan deprimerend beeld geeft, wat zich ook uit in de ingetogen, maar zeker niet sobere muziek. Mooi zijn ook de filmopnamen ter plaatse die de seizoenswisselingen tonen. Besneeuwde graven, vallende bladeren en ontluikend groen maken van de begraafplaats Weissensee een sfeervolle plek te midden van de drukte van de dynamisch stad.
Na de bijna uitroeiing van de Joodse gemeenschap en decennia van verwaarlozing is de begraafplaats Weissensee tegenwoordig niet enkel een plek van herinnering aan de Holocaust, maar vormt ze een bewijs van de invloed van Joden op de Berlijnse geschiedenis en van de heropleving van de Joodse gemeenschap in de Duitse hoofdstad, die tegenwoordig weer 11.000 leden telt. Maar behalve over die Joodse gemeenschap in heden en verleden vertelt de documentaire het verhaal van een begraafplaats en de mensen die hier om verschillende redenen te vinden zijn. Of je als kijker nou geïnteresseerd bent in geschiedenis, de Holocaust, het Jodendom, funerair erfgoed of begrafenisrituelen; “Im Himmel, unter der Erde” is een prachtige documentaire die met veel eerbied en liefde voor deze bijzondere plek gemaakt is.
