Dit artikel is in bewerking (red.)
* Coevorden 3 februari 1851 – † Montreux (Fr.) 11 juli 1924
Nederland kent een groot aantal gedenktekens voor militairen die voor Nederland hebben gestreden. Denk maar aan de fraaie standbeelden van bijvoorbeeld Michiel de Ruyter, Piet Hein of Jan Pz. Coen. Van een aantal van hen zijn ook fraaie grafmonumenten bewaard gebleven. Meer omstreden zijn echter de gedenktekens voor generaal Van Heutsz. In Coevorden, waar Van Heutsz geboren werd, zal niemand zich op het hoofd krabben als men over de Van Heutszsingel of langs het Van Heutszpark rijdt. In Amsterdam doet men dat wel, maar daarover verderop meer.
Johannes Benedictus Van Heutsz werd in 1851 te Coevorden geboren. Op 22-jarige leeftijd ging hij als soldaat van het KNIL naar Atjeh. Nederland had dit deel van Nederlands Indië de oorlog verklaard omdat de Atjeeërs het de Engelsen en de Nederlanders met hun zeeroverij knap lastig maakten. Van Heutsz wist een dermate stempel op deze oorlog te drukken dat hij al snel de 'pacificator van Atjeh' wordt genoemd. Van Heutsz deed dat niet op zachtzinnige wijze, getuige de vele doden die er aan de kant van de Atjeeërs vielen. In 1896 ging de toen inmiddels tot luitenant-kolonel bevorderde Van Heutsz in het offensief en op grond van de successen die hij behaalde werd hij in 1898 benoemd tot gouverneur van Atjeh. Dat hij onder die functie zijn strijd voortzette zal geen twijfel hebben geleden. Tienduizenden Atjeeërs vonden de dood. Van Heutsz werd als dank voor zijn inzet in 1904 benoemd tot gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, een functie die hij tot 1909 bekleedde. Als gouverneur-generaal bevorderde hij de economie in Nederlands-Indië, wat leidde tot grote welvaart bij de Nederlanders, maar niet bij de inheemse bevolking. Na het neerleggen van zijn functie keerde Van Heutsz terug naar Nederland. In 1922 ging hij in het Zwitserse Montreux wonen, waar hij in 1924 op 73-jarige leeftijd overleed. Na zijn dood ontstond rond Van Heutsz de mythe van 'grote pacificator'. Van Heutsz zou aan de wieg hebben gestaan van het huidige Indonesië en wordt door velen nog steeds zo gezien.
Al snel na zijn dood werd onder andere door de reder Heldringh gepleit voor een standbeeld voor Van Heutsz. Heldringh had er al voor gezorgd dat een beeltenis van Van Heutsz opgenomen werd aan de gevel van het nieuwe kantoor van de Nederlandse Handel Maatschappij in Amsterdam. In juli 1924 werd een comité opgericht dat zich moest beijveren voor een dergelijk standbeeld. Tegelijkertijd werd door de Bond van Ridders der Militaire Willemsorde geijverd voor een standbeeld in Coevorden. Beide beelden zijn er uiteindelijk gekomen, maar het beeld in Amsterdam op een wat andere manier dan de intentie was. Rond de herbegrafenis van Van Heutsz ontstond namelijk de gedachte eerst een grafmonument te laten ontwerpen. Diverse kunstenaars leverden een ontwerp maar dat van beeldhouwer B.M.A. Ingen Housz en architect D. Roodenburg werd gekozen. Het grafmonument werd opgericht op de Nieuwe Oosterbegraafplaats aan de Kruislaan in Amsterdam. Deze begraafplaats was in 1894 in gebruik genomen en was aangelegd naar een ontwerp van de tuinarchitect L.A. Springer.
De monumentale, granieten grafkelder van Van Heutsz lag op een prominente plaats achter de aula en het crematorium van de begraafplaats. Het monument was geheel opgebouwd uit granieten blokken die verschillende bewerkingen lieten zien, van grof naar glad. Bij de toegang tot de kelder flankeerden twee figuren als dodenwachters de ijzeren deur, die via een aantal treden te bereiken was.
Het dak van de kelder werd gevormd door een teruggezette partij die wel wat weg had van een sarcofaag. Op deze zijde was in koper de letters ‘Van Heutsz’ zichtbaar. Aan de achterzijde die ten opzichte van de voorzijde flink hoger lag, waren wederom twee wakers te zien. Deze figuren waren veel meer opgenomen in het monument en flankeerden een tekstplaat. Hierop was de naam van Van Heutsz te lezen, evenals zijn verdiensten.
Begin 20ste eeuw was het monument nogal in de verdrukking geraakt door uitgelopen en slecht onderhouden sparren en ander groen. Op oude foto’s maakte de kelder een massieve, martiale indruk, een generaal waardig.
De herbegrafenis van Van Heutsz vond plaats op 9 juni 1927 en verliep ondanks protesten van links Nederland, rustig. Er bleek na de voltooiing van het grafmonument nog geld genoeg over om ook het eerder bedoelde standbeeld te laten maken. In 1928 besloot de gemeenteraad een plek aan te wijzen in het plantsoen op de kop van het Olympiaplein, tegenover het Amsterdams Lyceum. In 1935 werd het monument hier onthuld door koningin Wilhelmina. Minister-president Colijn trad bij de onthulling op als spreker. Ook toen waren er protesten tegen het monument en die zijn eigenlijk nooit opgehouden. In 1967 werd zelfs een bom tot ontploffing gebracht bij het Van Heutsz Monument.
Hoewel de grafkelder zulks gelukkig niet heeft hoeven doorstaan, is de tijd ook hier niet ongemerkt voorbijgegaan. In het vroege voorjaar van 2003 werd de grafkelder namelijk gedemonteerd en opgeslagen op de Nieuwe Ooster. Men wilde namelijk de 'zichtlijnen' van het oorspronkelijke ontwerp van Springer herstellen. In overleg met Bureau Monumenten & Archeologie en de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg werd hiervoor gekozen. Nu is de plek waar de grafkelder stond, ingericht als bloemenplateau. De grafkelder is anno 2011 herplaatst op een nieuwe plek aan de zuidzijde van de begraafplaats. (2001-2003-2011)
Literatuur
- Een plaats van rust en bezinning, 100 jaar Nieuwe Oosterbegraafplaats; Roever, Margriet de; 1994; blz. 45.
- ‘In ‘t nokkend wee der ziel welt een traan’, oude graftekens op de nieuwe Oosterbegraafplaats; Stokroos, Meindert, 1992, blz. 22-23.
- Tot in eeuwigheid, op reis langs luisterrijke begraafplaatsen; Hoek, Sietse van der; 1994, blz. 160.
- 'Monument Van Heutsz moet verplaatst', in: NRC Handelsblad van 25 september 2001, blz. 7.
- 'Van Heutz Verhuisd', in De Begraafplaats nr. 1, jaargang 4, blz. 6,7.
- Nieuwsbrief van de Nieuwe Ooster, nr. 2, februari 2003.
