* Blitar, Kediri, Java 6-4-1890 - † New York 23-12-1939
De naam Fokker is wereldberoemd, zeker in de vliegtuigindustrie. Maar wereldberoemd of niet, tegenwoordig is de naam Fokker synoniem voor de teloorgang van een industrietak. Einde twintigste eeuw werd het bedrijf Fokker failliet verklaard. Delen van het bedrijf maakten een doorstart, maar aan een periode van bijna negentig jaar vliegtuigbouw in Nederland kwam een eind. De grote bloei van het bedrijf lag misschien wel al ver voor de Tweede Wereldoorlog, toen de naamgever Anthony Fokker de Nederlandsche Vliegtuigenfabriek oprichtte. De net opgerichte Koninklijke Luchtvaart Maatschappij was een belangrijke afnemer. Maar ook toen ging het al met vallen en opstaan. Anthony Fokker zelf was een pionier. Zijn vliegtuig ‘De Spin’, gebouwd in 1911, werd wereldberoemd. In de beginjaren was hij vooral succesvol in Duitsland. Door hem gebouwde vliegtuigen als de Fokker D.VII beheersten het luchtruim aan het eind van de Eerste Wereldoorlog. De oorlog die Fokker roem bracht en niet te vergeten een enorm kapitaal. Maar Fokker bleef een ondernemer. Zijn leven lang, al zou hij niet bijzonder oud worden.
Detail grafmonument.
De beginjaren
Anthony Fokker werd geboren in het toenmalige Nederlands-Indië, maar groeide op in Haarlem. Hij was het kind van gefortuneerde ouders. Zijn schoolgaande jaren waren weinig succesvol, hij stond bekend als een koppige jongeman. Creatief was de jonge Fokker wel en hij besteedde veel van zijn tijd aan knutselen en later uitvinden. Door listen wist Fokker zich al snel te laten ontslaan uit militaire dienst, waardoor hij in de gelegenheid kwam om zijn droom als vliegenier na te jagen. Dat deed hij in Duitsland. Hier zou hij eigenlijk beginnen aan een automobielcursus, maar met toestemming van zijn vader besloot hij zich in te schrijven voor de ‘Flagschule fur Flugwesen’. Het was in een tijd waarin de leraar weinig meer verstand had van vliegtuigbouw dan zijn leerlingen. Al snel zou Fokker met enkele studiegenoten zijn eerste vliegtuig weten te bouwen. Met een verbeterde versie haalde Fokker op 7 juni 1911 zelfs zijn vliegbrevet. Het toestel werd de ‘Spin’ genoemd, vanwege de vele spandraden die het toestel zijn stevigheid verschafte. Op 31 augustus 1911, destijds Koninginnedag, vloog de 21-jarige Fokker er enkele rondjes mee rond de Sint-Bavo van Haarlem.
Fokker boven Haarlem, 1 september 1911 (ANP Historisch Fotoarchief).In 1913 kocht het Duitse leger de eerste toestellen van Fokker. Grote vervolgorders bleven tot zijn teleurstelling echter uit. Totdat hij na bestudering van een goedkoop verkregen Frans toestel de M.5 wist te ontwikkelen. Het kwam op het juiste moment gereed, want enkele maanden later was de Eerste Wereldoorlog een feit. Met de verkregen orders wist Fokker al zijn financiers van de afgelopen jaren, waaronder zijn vader en oom, terug te betalen en uit te kopen. Daarmee was in januari 1915 Fokker de enige aandeelhouder van Fokker Flugzeugwerke GmbH. Enkele maanden later verkreeg Fokker het Duitse staatsburgerschap. De Eerste Wereldoorlog zou Fokker geen windeieren leggen. Hij vergaarde kapitalen met de bouw van vliegtuigen voor het Duitse leger. Manfred Freiherr von Richthofen, Duitslands bekendste piloot, behaalde zijn grootste successen in een Fokker-toestel. Zijn bijnaam de Rode Baron dankte hij aan de rode kleur van zijn vliegtuig. De Duitse Fokkers behaalden een ware luchtsuprematie in de laatste jaren van de oorlog. Maar nadat in 1918 de vrede was gesloten, gingen de zaken voor Fokker snel achteruit. Bovendien vond er in Duitsland een revolutie plaats. Er was geen geschikt klimaat voor de ondernemende Fokker en hij besloot zijn bedrijfsactiviteiten te verplaatsen naar Nederland. Na een maandenlange voorbereiding trokken in 1919 zes treinen met in totaal 350 wagons de grens over. Ruim 200 vliegtuigen, 400 vliegtuigmotoren en allerlei machinerie werden vervoerd naar Amsterdam. Miljoenen aan valuta en bankpapieren werden eveneens de grens over gesmokkeld. In eerste instantie was het onthaal koel, maar al snel werd Fokker omarmd als ware hij de verloren zoon. Met hulp van het kabinet verkreeg hij ook zijn Nederlanderschap weer terug. Hij richtte een nieuwe onderneming op: de Nederlandsche Vliegtuigenfabriek, gevestigd in Amsterdam en later ook in Veere.
Anthony Fokker in 1912.
Na de oorlog
In 1919 werd de Koninklijke Luchtvaart Maatschappij (K.L.M., later KLM) opgericht door Albert Plesman. De K.L.M. zou snel groeien door het veelvuldig gebruik van Fokkertoestellen. Vanaf begin jaren ’20 had Fokker ook al een focus op de Verenigde Staten gelegd om daar nieuwe markten aan te boren. Zijn werk beheerste zijn leven. Al die jaren bleef Fokker namelijk ook nog z’n eigen belangrijkste testvlieger. Naast zijn innoviteit en bravoure was het vooral ook zijn zakelijk instinct dat hem successen bracht. In 1923 exporteerde Fokker maar liefst 338 vliegtuigen naar de Sovjet-Unie en midden jaren ’20 had Fokker al een vliegtuigfabriek in de V.S.. Nederland werd te klein voor Fokker, hij voelde zich beperkt in doen en laten door allerlei geschreven en ongeschreven conventies. Fokker verhuisde naar de V.S. en vroeg de Amerikaanse nationaliteit aan. Door zijn eigen slordigheid verkreeg hij deze pas in 1931.
In 1931 kwam aan het Amerikaanse avontuur een einde toen de fabrieken overgingen in North American Aircraft Corp. Metalen verkeersvliegtuigen namen de markt over. Gedreven door zijn zakelijke instinct sloot Fokker vervolgens met vliegtuigbouwer Douglas een licentie- en verkoopcontract af voor Europa. Fokker bleef oog houden voor de vragende markt en zag de internationale spanningen in Europa oplopen halverwege de jaren ’30. Hij liet de Fokkerfabriek in Amsterdam zich opnieuw richten op het ontwikkelen van militaire vliegtuigen. Eind jaren ’30 liet hij vanuit Nederland 5,2 miljoen gulden privé-kapitaal en ruim 1,8 miljoen gulden van de bedrijfsreserve overhevelen naar de V.S. Hij leek geen risico te willen nemen. Maar lang heeft hij niet kunnen genieten van zijn verworven rijkdommen.
Een tragisch einde
Begin december 1939 liet Anthony Fokker zich bij een osteopaat helpen aan een obstructie in zijn neus. Na de operatie lukte het de behandelde arts echter niet om Fokker weer bij bewustzijn te brengen. Met spoed werd Fokker overgebracht naar het Murray Hill Hospital in New York. Daar werd een bacteriële hersenvliesontsteking oftewel nekkramp vastgesteld. Aanvankelijk herstelde Fokker , maar na twee weken verergerde zijn toestand en raakte hij weer in een coma. Zijn behandelend arts gaf aan dat de toestand kritiek was. De infectie nam in hevigheid alleen maar toe. Op zaterdag 23 december 1939, half zeven ’s ochtends, overleed Fokker in de kliniek. Hij werd slechts 49 jaar.
Fokker werd thuis in de hal van zijn woning, Undercliff Manor, opgebaard. Op 26 december werd hij gecremeerd. Vooraf vond in zijn woning een plechtigheid plaats. 150 Personen waren daarbij aanwezig, onder wie de Nederlandse vice-consul en andere vertegenwoordigers. Ook de KLM en de KNILM waren vertegenwoordigd.
Zijn laatste rustplaats
De urn met de as van Anthony Fokker werd in januari 1940 in een ‘mahonie houten’ kist met het Nederlandse schip “Volendam” van New York naar Nederland vervoerd. Zijn vriend Wim van Nijenhoff begeleidde de urn. Op 29 januari kwam het schip aan in Amsterdam.
Familiegraf Anthony Fokker.De asurn werd onder zeer grote belangstelling op zaterdag 3 februari op begraafplaats Westerveld in Velsen bijgezet in het familiegraf, waarin al eerder de asurn van zijn vader was geplaatst. Al het personeel van de N.V. Nederlandsche Vliegtuigindustrie was met extra treinen naar de begraafplaats gekomen om Anthony Fokker de laatste eer te bewijzen. In de rouwkamer, waar de asurn op de baar was geplaatst, gaven diverse sprekers blijk van de bijzondere betekenis van Fokker voor Nederland en de vliegtuigindustrie in het bijzonder. Onder hen Albert Plesman, directeur van K.L.M.. Na de plechtigheid werd de baar met de urn naar de laatste rustplaats van Fokker gedragen. Als dragers fungeerden tien personeelsleden, uit alle lagen van het bedrijf. Als slippendragers nog eens zes medewerkers. Rondom de groeve was het voltallige personeel van de Fokkerfabriek opgesteld. T. Nijland, neef van Anthony Fokker, droeg het gedicht ‘Een kruis met rozen’ van De Genestet op, waarna de urn in het graf werd geplaatst. Na een dankwoord van Nijland namens de familie liepen de aanwezigen langs het graf voor een laatste groet.
Het monument van de Fokker-fabriek op het graf van Anthony Fokker is onthuld en overgedragen aan de weduwe. (ANP Historisch Fotoarchief).Opvallend genoeg sprak er geen minister bij de plechtigheid. Dat had alles te maken met het feit dat crematie in Nederland nog niet was gelegaliseerd. Het was vertegenwoordigers van de overheid niet toegestaan te spreken op Westerveld. De Vlugt, burgemeester van Amsterdam, had wel gesproken, maar als president-commissaris van de Fokkerfabrieken, niet als vertegenwoordiger van de overheid.
Ruim een jaar later, op zaterdag 19 april 1941, werd het gedenkteken op het graf van Fokker onthuld. Na een plechtigheid in de aula, waar L. Janse, directielid van de Fokkerfabriek een herdenkingsrede hield, vond de onthulling van het grafmonument plaats. Vier mannen in het uniform van de Fokkerfabriek hielden de erewacht bij het monument dat nog bedekt was met een kleed van vliegtuiglinnen. Het grafmonument was ontworpen door ir. G. Friedhof en de zeskantige zuil met de meeuw met gespreide vleugels was een ontwerp van de beeldhouwer Theo van Reijn. Het geheel, uitgevoerd in het zeer harde diabas, was een geschenk van de vliegtuigfabriek Fokker aan de moeder van Anthony Fokker.
In de vloerdelen van het grafmonument zijn de namen gebeiteld van onder meer zijn vader en zijn moeder, die na haar overlijden hier werd bijgezet. Op de achtermuur de naam van Anthony Fokker, evenals de vermelding LUCHTVAARTPIONIER en VLIEGTUIGBOUWER.
Bronnen
- Leeuwarder Courant, 23 december 1939
- Het Vaderland, 27 december 1939
- Het Vaderland, 5 januari 1940
- Het Vaderland, 3 februari 1940
- Het Vaderland, 15 februari 1940
- Het Vaderland, 21 april 1941
Literatuur
- H.A. Somberg, 'Fokker, Anthony Herman Gerard (1890-1939)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. [13-03-2008]
- Mark Dierikx, Dwarswind – Een biografie van Anthony Fokker (Den Haag, 1997)
