* Amsterdam 28 februari 1879 – † Amsterdam 8 april 1940
De architect J.F. Staal werd geboren te Amsterdam in 1879. In de geschiedschrijving van de Nederlandse architectuur komt hij nauwelijks aan bod. Aan zijn vrouw en zijn voormalige compagnon Kropholler zijn fraaie biografieën gewijd, maar Staal is kennelijk in de vergetelheid geraakt. Dat ligt zeker niet aan zijn architectuur, die heden ten dage nog tot de verbeelding spreekt.
De richting die Staal koos is waarschijnlijk bepaald door het beroep van zijn vader J.F. Staal sr. Deze was namelijk eigenaar van het aannemersbedrijf Staal en Haalmeyer en het is ook in dit bedrijf dat Staal zijn eerste ervaringen in de bouw opdeed. Hier leerde hij Alexander Jacobus Kropholler kennen (1881-1973) die een belangrijke rol in zijn leven zou spelen. Tussen 1901 en 1902 reisde Staal een half jaar door Amerika waar hij onder andere New York en Chicago bezocht. Zijn ervaringen in Amerika zouden later zichtbaar zijn in diens architectuur. In 1902 vestigden Staal en Kropholler zich als architecten in een annex van het bedrijf van Staal sr.. Vanaf 1903 ontwierpen ze regelmatig gebouwen die in eerste instantie ook uitgevoerd werden door Staal en Haalmeyer. De samenwerking tussen Staal en Kropholler zou tot 1910 duren en leverde een gevarieerd oeuvre op waaronder een aantal fraaie kantoren voor de levensverzekeringsmaatschappij "De Utrecht" in Amsterdam en Leeuwarden. Vanaf 1907 kwam ook Margaret (1891-1966), een zus van Kropholler, bij het bureau werken. Tussen Staal en Margaret ontstond een verhouding die de eerste tijd geheim bleef omdat Staal gehuwd was. Vanaf 1908 kwam het tot een verwijdering tussen Staal en zijn compagnon. Kropholler bekeerde zich in dat jaar tot het katholicisme terwijl Staal zich meer en meer ging interesseren voor het socialisme. In 1910 was de relatie tussen Staal en Kropholler zodanig verstoord dat de samenwerking werd beëindigd. Staal zette het bureau zelfstandig voort, eerst nog met ontwerpen in de geest van de samenwerking met Kropholler. Vanaf 1915 sloeg Staal een nieuwe, verrassende richting in, namelijk die van de Amsterdamse School met onder andere meer overdadige ornamenten. Socialistische beginselen speelden echter ook een rol in zijn ontwerpen voor meergezinswoningen.
De villa's in Park Meerwijk in Bergen (1917-1918) waren zijn eerste gebouwen in de stijl van de Amsterdamse School. Ondanks grote bewondering voor de Amsterdamse School, wees Staal toch met nadruk op de noodzaak in te gaan op de eisen van de moderne techniek. Zijn rol in de redacties van het beroemde Amsterdamse School-blad Wendingen en Architectura stelde Staal ook in staat om andere architecten te wijzen op die noodzaak.
In zijn privé-leven kwam het socialisme nog veel sterker tot uiting, onder andere door zijn lidmaatschap van de Communistische Partij. In zijn functie als bestuurslid van het genootschap Architectura et Amicitiae gaf hij dit genootschap een scherpe draai naar links. Maar in 1921 gaf hij zijn lidmaatschap van de Communistische Partij alweer op en legde hij zich meer toe op zijn werk. Door zijn communistische ideeën wendde Staal zich overigens ook al weer vrij snel af van de Amsterdamse School. Hij vond hun invulling van socialistische architectuur zweverig en weinig op de realiteit van het arbeidersleven gericht.
In de eerste helft van de jaren twintig ontwierp hij onder andere het Nederlands paviljoen op de 'Exposition des Arts Décoratifs et Industriels' in Parijs. Het opvallende gebouw dat verschillende stijlen verenigde riep ook herinneringen op aan de scheepsbouwtraditie uit de Gouden Eeuw, met name door de rijk gedecoreerde achtergevel die zich sterk onderscheidde van de voorgevel. Het paviljoen, waar ook andere kunstenaars aan werkten, was als het ware een 'Gesamtkunstwerk' in de traditie van Berlage en de Amsterdamse School, niet als synthese maar als uitwerking in onderdelen. De invloeden van De Stijl lieten Staal ook niet onberoerd. Staal was dan ook een bewonderaar van het werk van Dudok en dat is in sommige van zijn gebouwen ook goed te zien. Bijvoorbeeld in de Bloemenveiling te Aalsmeer die gebouwd is in een stijl die aan Dudok doet denken. In 1930 werd de hoogbouw aan het Victorieplein opgeleverd. Een 12-verdiepingen tellend gebouw dat in de volksmond al snel de bijnaam 'Wolkenkrabber' kreeg. De architectuur van deze plek achtte Berlage, de ontwerper van de plannen voor Amsterdam-Zuid, van zeer groot belang. Het gebouw vormde dan ook een goede bekroning het Plan-Zuid.
Staal werkte regelmatig samen met zijn vrouw Margaret Kropholler. Die samenwerking is onder meer te zien in de Beurs in Rotterdam. Staal ontwierp het gebouw en zijn vrouw het interieur. De relatie tussen Staal en Margaret Kropholler werd overigens pas in 1936 bezegeld met een huwelijk. In de jaren voor zijn dood ging Staal ook meer samenwerken met zijn zoon Arthur Staal, onder andere aan de prijsvraag voor het stadhuis van Amsterdam in 1937.
Het is duidelijk dat Staal een opmerkelijk architect was. In zijn werk verenigde hij architectonische elementen van de Amsterdamse School met die van de Nieuwe Zakelijkheid. Staal stierf op 8 april 1940 op 61-jarige leeftijd aan de gevolgen van een operatie in verband met kanker. In zijn In Memoriam schrijft Professor Ir. Wattjes, redacteur van Bouwbedrijf en Openbare Werken dat dit voor de Nederlandse bouwkunst een hoogst ernstig verlies betekende. Wattjes schetst vervolgens niet zozeer de persoon Staal als wel zijn oeuvre waarin hij de persoonlijkheid van Staal ziet terugkomen: gevoelig, op persoonlijke wijze rationaliteit passend aan fantasie.
Staal werd begraven op de Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam. Zijn vrouw Margaret werd daar in 1966 eveneens bijgezet. Het grafmonument ligt midden in het pad op een grafveld met rijk gedecoreerde 19de- en vroeg 20ste-eeuwse grafmonumenten. De zerk van rood graniet springt dan ook nogal in het oog, niet als laatste door de fraaie organische vormgeving. De graveringen rond de naam van de overledene laten een uitbundige bloemenzee zien. Aan de naam van Margaret is minder zorg besteed.
Literatuur
- Forum, Jaargang 36/3-4, augustus 1993
- Margaret Staal-Kropholler, Architect; Kessel, Ellen van en Marga Kuperus; Uitgeverij 010, Rotterdam
- In Memoriam J.F. Staal; prof. Ir. J.G. Wattjes; Vakblad Bouwbedrijf en Openbare Werken, 12 april 1940
