Wassenaar - Voormalige oorlogsbegraafplaats aan de Schouwweg

27 juni 2009

Wie over de Schouwweg van Den Haag richting Wassenaar rijdt, passeert aan de linkerzijde het oorlogsmonument ter nagedachtenis aan veertien burgers en vierenveertig Nederlandse militairen die in Wassenaar om het leven zijn gekomen. Het oorlogsmonument heeft niet altijd op deze plek gestaan. Begin jaren '80 van de 20ste eeuw werd het monument verplaatst van de voormalige begraafplaats Het Lange Duin aan de overzijde van de weg naar de huidige locatie.

Mei 1940

In de nacht van 9 op 10 mei 1940 verloor Nederland zijn neutraliteit. Honderden vliegtuigen vlogen over Nederland en verdwenen aanvankelijk in westelijke richting boven de Noordzee. Maar na daar gekeerd te hebben vielen ze vanuit westelijke richting gronddoelen in Nederland aan. Bommen vielen en parachutisten en luchtlandingstroepen maakten zich klaar om vliegvelden en andere strategische locaties in het westen van het land te veroveren. Intussen werd Nederland ook vanuit het oosten aangevallen. Al snel waren tal van Nederlandse steden en dorpen in Duitse handen.

Eén van de doelen in het westen van het land was het militair vliegveld Valkenburg, even ten noorden van Wassenaar. In de regio waren meerdere strategische locaties, met name de residentiestad Den Haag was een belangrijk doelwit voor het Duitse aanvalsleger. Gevolg was dat in Wassenaar en omgeving zwaar gevochten is in de meidagen van 1940, waarbij honderden mensen het leven verloren bij bombardementen en gevechten.

'Het Lange Duin'

Al snel na het begin van de Duitse inval werd een tijdelijke begraafplaats aangelegd op het terrein van het landgoed 'Ter Veken', gesticht door de familie Van Schelle. Een aantal militairen werd in de eerste oorlogsdagen meteen op deze begraafplaats, genaamd 'Het Lange Duin', begraven. Langs de Wassenaarse Slag vonden vierentwintig militairen een eerste laatste rustplaats, twee werden bij de Albertushof aan de Katwijkseweg begraven en wachtmeester Van Zuijlen kreeg eerst een tijdelijk graf in de duinen bij hotel 'Duinoord'. Ze werden echter allen al vrij snel overgebracht naar 'Het Lange Duin'.

Op de begraafplaats werd ook een tweetal Duitse soldaten begraven die op 10 en 11 mei waren gesneuveld. Zij werden na de oorlog herbegraven in Ysselsteyn.

Gedurende de oorlogsjaren lagen er ook een Marokkaanse soldaat, Mohamed ben Abdesselem en een Franse sergeant, Jean Paul Hauttecoeur, begraven op 'Het Lange Duin'. Beiden spoelden op 30 juli 1940 aan bij Wassenaar. Ze werden op 1 augustus begraven. Een Duitse geestelijke sprak bij hun graf en drie salvo's werden afgevuurd door Duitse soldaten. Beiden werden na de oorlog overgebracht naar het Zeeuwse Kapelle. [1]

Op verschillende afbeeldingen van de begraafplaats is het graf van de piloot, wachtmeester Jacob van Zuijlen van het II-1 Luchtvaart Regiment duidelijk herkenbaar door de propeller die op zijn graf is geplaatst. Op bovenstaande prentbriefkaart is de propeller linksachter te zien.
Op 10 mei was Van Zuijlen na de eerste melding van vijandelijke vliegtuigen boven Zuid-Holland samen met tien andere Fokker D-XXI vliegtuigen opgestegen van vliegveld De Kooy bij Den Helder. Nog maar nauwelijks in de lucht moesten ze het gevecht aangaan met Duitse jagers en bommenwerpers, die het vliegveld aanvielen. Terwijl de overige Fokkers terugkeerden na opdracht, raakte Van Zuijlen in gevecht met twee Duitse Heinkels boven de duinen tussen Wassenaar en Katwijk. Van Zuijlen werd hierbij duidelijk getroffen, maar zijn toestel bleef nog geruime tijd doorvliegen. Uiteindelijk stortte hij ten noorden van de Wassenaarse Slag neer. Hij werd dezelfde dag begraven door Duitse militairen bij hotel 'Duinoord'. 22 Mei werd Van Zuijlen herbegraven op begraafplaats 'Het Lange Duin'. In 1982 werd hij herbegraven op het Militair Ereveld Grebbeberg (rij 12-24).

Het gedenkteken

Kort na de Duitse inval werd door 'Wassenaar Vooruit', de lokale Vereniging voor Vreemdelingenverkeer, een comité gevormd dat geld wilde inzamelen voor een gedenkteken op 'Het Lange Duin'. Het bijeengebrachte bedrag werd aangevuld met de kasgelden van de op last van de Duitse bezetter ontbonden Bijzondere Vrijwillige Landstorm en de Wassenaarse Burgerwacht. In januari 1941 kreeg beeldhouwer Albert Termote opdracht van de gemeente Wassenaar om een ontwerp te maken. Door het verloop van de oorlog werd het plan echter niet uitgevoerd. Wel werd door kunstsmid J.G. van Tol een smeedijzeren hek voor de ingang van de begraafplaats gemaakt.

Na de oorlog werd in 1949 het terrein waarop de begraafplaats was gelegen door vijf leden van de familie Van Schelle voor onbepaalde tijd aan de gemeente Wassenaar in bruikleen gegeven. Wel werd in de notariële akte de bepaling opgenomen dat indien de gemeente zou overgaan tot het stichten van een openbare begraafplaats, uiterlijk vijf jaren na het in gebruik nemen van deze begraafplaats de bruikleenovereenkomst beëindigd zou worden. Uiteindelijk zou de gemeenteraad in juni 1980 het besluit nemen om over te gaan tot de aanleg van een algemene begraafplaats en daarmee besloot men ook om de oorlogsbegraafplaats aan de Schouwweg op te heffen.

Na de bevrijding werd een nieuwe commissie benoemd om een monument op de begraafplaats te plaatsen. Opnieuw werd contact opgenomen met Termote, maar zijn ontwerp zou te duur worden. Daarom werd de mogelijkheid onderzocht om een stenen bank met beeldhouwwerk te plaatsen. Maar de nieuwe ontwerpen voldeden niet aan de kwaliteitseisen. Een nieuwe commissie bepaalde dat een vrijstaand monument de voorkeur genoot. Door prof. dr. J.G. van Gelder, lid van de commissie, werd een aantal richtlijnen opgesteld voor de vormgeving van het gedenkteken: 'Een stervende strijder. Zijn zwaard ontvalt zijn hand, de blik is naar boven gericht in aanschouwing van de hoogste waarheid (God), waarvoor hij met zijn linkerhand op de borst getuigt van zijn daad voor waarachtigheid en bevrijding.'

De opdracht voor het monument ging uiteindelijk naar J.M. Veldheer. Op 13 december 1952 werd het door mevrouw P.F. Oberg-Balkenende, weduwe van de op 'Het Lange Duin' begraven verzetsstrijder J.M. Oberg, onthuld.

Nadat in 1980 het besluit was genomen om een algemene begraafplaats aan te leggen in Wassenaar werd in januari 1982 door de Oorlogsgravenstichting begonnen met het opgraven van de stoffelijke resten van de 61 slachtoffers die nog lagen begraven op 'Het Lange Duin'. De stoffelijke resten van de militairen werden overgebracht naar de Grebbeberg en die van de burgerslachtoffers naar Loenen. De Wilhelmina Alida Stichting stelde aan de overzijde van de Schouwweg een stuk grond ter beschikking waar het gedenkteken kon worden geplaatst. Bij het monument werd een herinneringsplaquette geplaatst met daarop de namen van de burgers en Nederlandse militairen die op 'Het Lange Duin' begraven hebben gelegen. [2] In 2006 zijn twee plaquettes bijgeplaatst voor de in het voormalig Nederlands-Indië gesneuvelde militairen Bos en Levy.

Erik Hazelhoff Roelfzema

Begin 2008 werd een urn met as van de in 2007 op Hawaï overleden Erik Hazelhoff Roelfzema achter het monument geplaatst. Erik Hazelhoff Roelfzema werd voor het grote publiek bekend door de verfilming van zijn boek 'Soldaat van Oranje'. De laatste wens van Hazelhoff Roelfzema was om samen met zijn vrouw op het terrein achter het monument te worden uitgestrooid, maar hiervoor werd geen toestemming verkregen. In overleg werd besloten de urn met as achter het monument te plaatsen. De plek wordt gemarkeerd door een kleine gedenksteen. (2008-2009)

Met dank aan J. Stitselaar

Noten

Wie op de Beeldbank WO2 zoekt met 'trefwoord' oorlogsgraven en 'geografie' Wassenaar vindt een tiental foto's van oorlogsgraven in Wassenaar, waarvan de meeste gelegen op 'Het Lange Duin'. Ook zijn er graven van een aantal engelse piloten te zien.
Ook Carl Noordendorp stond vermeld op het monument. Hij was lid van de NSB en WA. Zoals vele NSB-ers werd hij in de meidagen van 1940 als gevaarlijk bestempeld en diende hij gearresteerd te worden. Op 13 mei omstreeks 11.00 uur werd bij Noordendorp aangebeld. Hij kreeg te horen dat hij was aangehouden en werd hem, onder dwang van gewapende militairen, gesommeerd zijn handen in de lucht te steken. Reservekapitein der infantrie A Van Den Heuvel zou later verklaren dat Noordendorp dit niet deed ondanks herhaalde waarschuwingen en vervolgens een verdachte beweging maakte in de richting van zijn broekzak. Dit was voor Van Den Heuvel aanleiding Noordendorp, vanaf één meter afstand, door het hoofd te schieten. Als reden hiervoor gaf hij op dat hij had gezien dat er zich iets in de broekzak van Noordendorp bevond. Van Den Heuvel ging er vanuit dat het een vuurwapen betrof maar heeft dit, ook na het dodelijk schot niet gecontroleerd. Volgens de gearresteerde NSB'er Gips was Van Den Heuvel eropuit geweest NSB'ers neer te schieten, want bij zijn aanhouding zou hij Gips aangemoedigd hebben verzet te plegen. Dit werd door de NSB'ers De Jonge en Muller bevestigd.
Noordendorp werd begraven op de oorlogsbegraafplaats het Lange Duin. In 1951 werd hij echter herbegraven in Amstelveen op de begraafplaats Zorgvlied. Hij werd bijgezet in het graf van zijn vader Jacobus Simon Noordendorp, waarvan hijzelf het grafrecht had sinds 1938. In 1971 werd door zijn zoon Charles Peter Noordendorp, afstand gedaan van het grafrecht waarna het graf geruimd werd.

Literatuur

Wassenaar in de Tweede Wereldoorlog van F.R. Hazenberg, A.N.W. Kenens, W.P. van der Krogt, R. van Lit en C.N.J. Neisingh. (Wassenaar, Stichting Wassenaar '40-'45, 1995).