Geschiedenis van Veldwijk
In 1884 werd de Vereeniging tot Christelijke verzorging van Krankzinnigen en Zenuwlijders in Nederland opgericht. De vereniging werd opgericht door een aantal vooraanstaande christenen, die diep begaan waren met het droevig lot van de krankzinnigen (zoals dat toen nog heette) en op grond van hun godsdienstige overtuiging het als een plicht van barmhartigheid zagen om daar zoveel mogelijk verbetering in te brengen.
Professor Lucas Lindeboom (1845-1933) was daartoe eigenlijk de initiatiefnemer. Hij is bijna vijftig jaar voorzitter geweest van de vereniging!
Op 1 februari 1886 arriveerde de eerste patiënt op Veldwijk. Eigenlijk was het de tweede, want een zeventigjarige Hervormde predikant, van moderne vrijzinnige signatuur, had zich al op de opening gemeld! Hij mocht echter het paviljoen nog niet in en is toen zo lang onder gebracht in het Huis van Barmhartigheid van ds. H.J. Witteveen te Ermelo. Na drie maanden was het aantal patiënten gegroeid tot twintig. Maar er was plaats voor tweeëndertig dus men kon voorlopig nog even vooruit. Voor deze tweeëndertig patiënten waren acht personen aan verplegend personeel beschikbaar: twee echtparen, twee verplegers en twee verpleegsters, waaronder Mej. C. Oosterhoorn uit Utrecht. Verder werden er een bosbaas en tuinman (zijn vrouw zorgde voor de keuken en het washuis) in dienst genomen.
De nieuwe begraafplaats (1906-1965)
De zogenoemde nieuwe begraafplaats werd in 1906 in gebruik genomen. Blijkbaar werd in die tijd duidelijk dat er meer ruimte voor graven nodig was en de oude begraafplaats niet meer toereikend zou zijn. Overigens heeft de eerste begrafenis pas in 1908 plaatsgevonden.
Wanneer we door het bos de begraafplaats betreden, lijkt het te zijn gestorven. Je hoort niets dan stilte. Stèles staan wanordelijk door elkaar en lijken weg te zinken in de bodem, hun eigenaren achterna. Grafmonumenten gaan verborgen achter bladeren en struiken en sommige zijn uit elkaar gebarsten door woekerende boomwortels en klimop.
Wanneer we er de begraafboeken op naslaan geeft het ons de volgende informatie, de begraafplaats is onderverdeeld in drie afdelingen: vak A (1° en 2° klasse, graf 1: 11 april 1908 tot graf 354: 16 mei 1957), dit waren eigen graven. De laatste begrafenis vond hier plaats op 29 januari 1965.
Vak B (3° klasse, graf 1: 20 juni 1908 tot graf 551: 1 febr. 1958). De laatste begrafenis vond plaats op 7 oktober 1964. Vak C (personeel, graf 1: 19 mrt. 1909 tot graf 51: 20 mrt. 1954). Hier vond de laatste begrafenis plaats op 22 oktober 1973. Dat er na de laatste begrafenis nog begraven werd kwam omdat er nog wel bijzettingen of herbegravingen zijn geweest. De laatste begrafenis op deze begraafplaats was in 1973 en betrof een bijzetting.
Cornelia Oosterhoorn
Hoewel op de oude begraafplaats veel werkers van het eerste uur begraven liggen, waaronder een der eerste geneesheren-directeur, liggen er op de nieuwe begraafplaats ook enkele, voor de geschiedenis van Ermelo en Veldwijk in het bijzonder, bekende mensen. Als eerste noem ik Cornelia Oosterhoorn. Zij was een der zusters van het eerste uur. Ze kwam als 25-jarige in dienst van Veldwijk en heeft vanaf de opening in 1886 tot aan haar huwelijk op Veldwijk heeft gewerkt. Ze was de echtgenote van Anne Loot die als magazijnmeester op Veldwijk werkte.
Cornelia Oosterhoorn kwam uit Zaandam, waar Lucas Lindeboom, die het initiatief nam tot oprichting van de Vereeniging tot Christelijke Verzorging van Krankzinnigen en Zenuwlijders, gereformeerd predikant was. In 1885 begon de Vereeniging met het werven van ‘jongedochters als verpleegster voor een tot inrichting omgebouwd landgoed’. Tijdens het ‘sollicitatiegesprek’ werd Cornelia vast ondervraagd over haar godsvrucht, roeping en toewijding des harten, zoals gebruikelijk in die tijd. In september 1885 kreeg ze bericht dat ze was aangenomen als verpleegster op Veldwijk.
“Mejuffrouw, met genoegen kan ik U mededelen dat Ge benoemd zijt tot verpleegster in een onzer paviljoenen. 1 December aanst. ter beschikking van ons bestuur. De voorwaarden zijn U bekend. U wijsheid van Boven en algeheele toewijding des harten voor deze zaak toebiddende. Verblijf ik, Uw dienaar M. J. Chevallier jr”, luidde de aanstellingsbrief.
Ze kreeg een salaris van ƒ 80,- per jaar! Een keer per maand een vrije zondag en een vrije middag en acht vakantiedagen per jaar.
Voordat Cornelia op Veldwijk begon, volgde ze met vijf broeders en nog twee verpleegsters een spoedcursus om “eenige kennis op te doen in de verpleging van geesteskranken’, bij de inrichting van Pastor Bodelschwingh te Bielefeld in Duitsland. Voorwaar een hele reis voor die tijd. Omdat ze in 1890 trouwde met de uit Leeuwarden afkomstige broeder Anne Loot, de latere magazijnmeester, moest ze stoppen met werken. Gehuwde vrouwen die werkten kon in die tijd nog niet! Na hun huwelijk kregen ze een woning op het landgoed. Er werden meerdere kinderen geboren. Een in 1905 geboren meisje, Maria Magdalena, overleed na drie dagen en werd begraven op de oude begraafplaats aan de Horsterweg. Na 43 dienstjaren ging Anne Loot in 1929 met pensioen.
Het begraafboek van de nieuwe begraafplaats meldt dat Cornelia Oosterhoorn op 1 april 1927, om 1 uur is begraven. Ze overleed op 29 maart 1927. Erbij geschreven staat: “Echtgenoote van A. Loot, oud 66 jaar. De heer A. Loot heeft verzocht na overlijden ook in dit graf een plaats te mogen ontvangen. Hierop is bij ’t begraven van zijne echtgenoote reeds gerekend”.
Anne Loot overleed in op 4 december 1948 te Hardinxveld en is op 8 december dat jaar om twee uur bij zijn vrouw begraven. In mei 1983 werd het nieuwe paviljoen voor ouderen, de Oosterhoorn, naar haar genoemd. Een dochter, Catharina Loot, was bij de opening aanwezig en onthulde een bronzen plaquette met de beeltenis van haar moeder. Catharina Loot, geboren in 1893, was van 1911 tot 1916 overigens ook werkzaam op Veldwijk.
Veldwachter Terpstra
Om te voorkomen dat er zich ongenode personen op het gestichtsterrein ophielden had Veldwijk nachtwakers in dienst. Omdat ook overdag de behoefte bestond om toezicht te hebben werd een veldwachter aangesteld. Hij moest van ’s morgens vroeg tot aan het donker surveilleren over het terrein. Een der eerste veldwachters was Jan Terpstra, voormalig verpleger en vanaf juli 1912 als nachtwacht en veldwachter in dienst. Plichtsgetrouw liep en fietste Terpstra zijn dagelijkse ronden over het terrein en bracht hij rapport uit aan de Rentmeester. In 1934 ging hij met pensioen. Terpstra overleed 27 februari 1936 en werd begraven op de begraafplaats van Veldwijk.
Willemina van Gogh, 18 maart 1862 - 17 mei 1941
De beroemdste overledene van de begraafplaats van Veldwijk is ongetwijfeld Willemina van Gogh. Beroemd omdat het in 2003 de 150ste geboortedag was van Vincent van Gogh en er veel aandacht is besteedt aan zijn ziekte, maar ook aan die van zijn familieleden. Zo verscheen in het plaatselijk krantje ‘het Kontakt’ in dat jaar een vierdelige serie over deze Willemina.
Willemina van Gogh was het lievelingszusje van Vincent en Theo van Gogh. Ze was acht jaar jonger dan Vincent en vier jaar jonger dan Theo. Willemina van Gogh had de wens schrijfster te worden. Ze stuurde regelmatig stukken naar haar broer Vincent in Parijs om diens mening te horen. Verder is er weinig bekend over het wel en wee van Willemina. Ze is in 1888 een keer op bezoek gegaan bij haar broers in Parijs en ze schreef veel met Vincent. Dat haar gezondheid niet helemaal goed was, blijkt ook uit brieven van Vincent. Hij vraagt daarin regelmatig naar haar gezondheid. Hij heeft het zelfs een keer over ‘ons die zenuwachtig van gestel zijn…’.
Toen Vincent opgenomen werd in een gesticht te St. Remy bezocht zij hem niet. Ze ging weer terug naar Nederland om daar een kankerpatiënte te gaan verplegen.
Op 4 december 1902 werd Willemina opgenomen in het Christelijk gesticht voor krankzinnigen en Zenuwlijders Veldwijk te Ermelo. Ze was, blijkens de correspondentie van de arts die haar liet opnemen, verwarde brieven gaan schrijven aan een vriendin (dit zou vandaag de dag echter geen reden tot opname zijn (Hofsink)).
Tijdens haar verblijf op Veldwijk had ze bizarre ideeën, was meestentijds sprakeloos en wezenloos, maar kon ook plotseling opvliegen en haar kleding scheuren. Ze at geen voedsel en dronk weinig. Moest daarom regelmatig kunstmatig bijgevoed worden. Ze deed ook suïcidepogingen door onder andere haar hoofd in een emmer water te stoppen. Daarnaast beschadigde ze zichzelf regelmatig. Als ze bezoek ontving, van bijvoorbeeld haar zusters, reageerde ze niet. Ze lag in bed en kwam er slechts zelden uit. Als ze al af en toe buiten kwam, bewoog ze als een automaat of zat stram en star in een stoel en reageerde niet op wat er om haar heen gebeurde. In de beginjaren wilde ze nog wel eens geagiteerd reageren en had het dan steeds over de dood en zelfmoord. Dat was voor haar omgeving zeer vervelend. Door de jaren heen veranderde haar toestand nauwelijks. Wel namen de geagiteerde periodes af. Zelfs de dood van haar moeder in 1907 leek haar niets te doen. Toen Willemina in 1941 ziek werd, namen haar krachten sterk af en ze overleed op 17 mei van dat jaar. Ze werd begraven op de nieuwe begraafplaats van Veldwijk in grafnummer 212.
Varia
Naast allerlei interessante zaken, zoals achtergronden van mensen en historische verhalen, is er meer te zien op zo’n oude begraafplaats. Allerlei verschillende soorten zerken en grafbedekkingen, de een groot en duur, de ander sober. Het waren veelal eenvoudige mensen die hier een plekje kregen en men was niet altijd blij met een opgenomen familielid. Veel stijlen zijn hier waar te nemen. Niet altijd ging het blijkbaar goed. Zo is er een steen te vinden met een curieus foutje. Volgens het opschrift is mej. Cornelia Marretje Spelt geboren op 20 mei 1899 en overleden op 31 juni (!) 1943.
De maand juni heeft maar 30 dagen dus ergens is er iets mis gegaan. Na de begraafboeken geraadpleegd te hebben blijkt de datum 31 juli te zijn. Vreemd dat niemand dat heeft bemerkt. Naast allerlei soorten stenen, deels verzakt en door konijnen ondergraven, vind je er ook de mooiste plantjes en mossen. En wat voor een mossen! De mooiste kleuren en soorten, waaronder korstmossen in fluoriserende kleuren geven de grafsteen een vreemdsoortige gezicht. Zeker wanneer de avondzon door de bomen schijnt. Vreemdsoortige schaduwen op een grijs met gele steen. Prachtig!
In de Tweede Wereldoorlog kwamen veel patiënten van zusterziekenhuizen naar Ermelo. Vanuit Vogelenzang en Den Haag kwam men omdat daar ernstige honger werd geleden. Op de Veluwe was nog wel eten te verkrijgen. Daarnaast kwamen in september 1944 patiënten uit Wolfheze omdat daar de slag om Arnhem in alle heftigheid was losgebarsten. Uiteraard overleden van deze groepen ook patiënten. Een deel daarvan werd in eerste instantie begraven op de nieuwe begraafplaats van Veldwijk. Na de oorlog werden ze herbegraven in de plaats van herkomst. Een deel van de grafmonumenten zit verstopt in uit de kluiten gegroeide struikgewassen; veel rododendron, maar ook buxus en taxus. Hierbinnen zijn de stenen vaak nog als nieuw, niet gemarteld door wind en regen.
Gelukkig heeft de gemeente Ermelo, mede op voorspraak van ondergetekende en ondersteund door de Oudheidkundige Vereniging Ermelo besloten om in 2004 de oude begraafplaatsen van Veldwijk op de gemeentelijke monumentenlijst te zetten.
Begraven nu
Wanneer er nu bewoners of patiënten van Veldwijk (Meerkanten heet het tegenwoordig) overlijden worden ze begraven op de begraafplaatsen in hun woonplaats of op de gemeentelijke begraafplaats van Ermelo. Jammer dat een oude traditie is ingehaald door de tijd. Want wie weet later nog welke mensen verbleven of werkten op een van de instellingen? Waar is later nog een plek waar je over de geschiedenis kunt mijmeren? Jammer dat we later niet bij het graf kunnen staan van een der leden van de Raad van Bestuur, een psychiater, verpleegkundige, tuinman of geestelijk verzorger en terug kunnen denken aan de tijd dat zij hun werk nog deden, maar vooral hoe. Een instellingsbegraafplaats? Toch heeft het wel wat.
Literatuur
- ds. A. de Groot, Veldwijk in verleden tijd (Harderwijk, 1976)
- dr. G.A. Lindeboom e.a., Gedenkboek van de vereniging tot christelijke verzorging van geestes- en zenuwzieken 1884-1984 (Kampen, 1984)
- Hans van Dijk e.a., Orde in het gesticht (Nunspeet, 1999)
