Tiel - 24 december 1944. De dood van vijf gijzelaars.

Op de afgelegen begraafplaats van Zoelen en Kerk-Avezaath ligt in een hoek van de begraafplaats een aantal oorlogsgraven. De twee graven van geallieerden zijn het meest herkenbaar. En aan het eind van de rij ligt het gezamenlijke graf van twee jonge Nederlandse soldaten die beiden op 11 mei 1940 om het leven kwamen. Daarnaast ligt echter nog een drietal oorlogsgraven en twee lege plekken. Op de drie grafstenen dezelfde sterfdag: 24-12-1944. Wie waren deze mannen en wat gebeurde er eind december 1944? 

De aanleiding

Op 21 december 1944 werd door de Duitse Sicherheitsdienst (SD) een inval gedaan bij de familie Van Elzen aan de Papesteeg 59 in Tiel. Het pand aan de Papesteeg was een ontmoetingsplaats voor het verzet, maar op dat moment was het tevens het onderduikadres van een R.A.F.-piloot. Op het moment van de inval was de zwangere mevr. Van Elzen aanwezig met haar man en hun drie kinderen evenals de ondergedoken piloot. De piloot was een maand eerder afgesprongen boven Tiel omdat zijn toestel was getroffen door de FlaK, het Duitse luchtafweergeschut. Verschillende malen was geprobeerd hem naar bevrijd gebied te krijgen aan de overzijde van de Waal, maar doordat de oevers streng bewaakt werden lukte dit niet. Op 20 december deden J. van Elzen en verzetsman Wagenaar opnieuw een poging om hem over de Waal te krijgen. Tijdens hun wandeling door de boomgaarden in de richting van de Waal liep Wagenaar voorop als uitkijk. Onderweg stuitte hij twee maal op een Duitse patrouille die wilde weten wat hij daar deed. Wagenaar vertelde hen dat hij in opdracht van de NSB-burgemeester Beekman moest toezien dat er geen bomen werden gerooid. De Duitsers geloofden hem op dat moment al leken zij toch enige twijfel te hebben. De overzet van de piloot werd wederom afgeblazen. Thuis kreeg Wagenaar meer en meer het idee dat de Duitsers zijn verhaal mogelijk zouden verifiëren bij de burgemeester. In de ochtend van 21 december ging hij daarom naar het gemeentehuis, maar Beekman was niet aanwezig, wel trof hij de locoburgemeester Govaerts. Tegen hem vertelde Wagenaar het hele verhaal en in zijn paniek vertelde hij dat op de Papesteeg 59 een Engelse vlieger was ondergedoken. Nog diezelfde middag werd een inval gedaan bij de familie Van Elzen. De piloot werd gevangen genomen en de drie kinderen werden ondergebracht op verschillende adressen in Tiel. J. van Elzen wist te ontkomen, maar zijn vrouw werd aangehouden en overgebracht naar het Tiels politiebureau.

Het verzet reageerde geschrokken op de inval. In de woning bevonden zich namelijk verschillende documenten en kaarten die van belang waren voor de geallieerden alsmede microfilms en wapens. De meeste spullen werden echter niet gevonden bij de inval. Maar zowel het verzet als de SD wisten dat er grotere resultaten werden geboekt als ze mevr. Van Elzen aan de praat kregen, waarbij het verzet zich ook realiseerde dat de SD geen middel onbeproefd zou laten. Via agent van politie M.J. Reijntjens kreeg de ondergrondse te horen dat mevr. Van Elzen mogelijk naar de beruchte SD-afdeling in Den Haag gebracht zou worden. Het verzet besloot daarop dat mevr. Van Elzen onmiddellijk bevrijd moest worden uit het politiebureau. Diezelfde middag werd het bureau overvallen door haar man J. van Velzen en de verzetslieden Oostendorp en Brinkman. De actie slaagde en mevr. Van Velzen en haar kinderen werden nog die dag overgezet naar bevrijd gebied aan de overzijde van de Waal. De Duitsers sloegen echter direct groot alarm na de uitbraak en dit zou niet zonder gevolgen blijven. Commandant van het gebied, Oberst Dewald, was op dat moment in het nabijgelegen Buren en in kennelijke staat. Hij gaf het idiote bevel om twintig willekeurige, maar grote gebouwen in brand te steken en honderd willekeurige Tielenaren te fusilleren, alsmede geheel Tiel te ontruimen. Als het nodig mocht zijn, dan had de lokale commandant toestemming de honderd te vermenigvuldigen met vijf. Burgemeester Beekman zag de absurditeit van de opdracht in en wist de maatregelen grotendeels terug te draaien.

In de nacht van 23 op 24 december 1944 namen de Duitsers niet honderd, maar vijf mannen in gijzeling: H. Van Gijn, J.J. Daalderop, N.A. Oostinga, S. Van Wijk en Van Eijck. Indien de daders niet voor 24 december 12.00 uur die dag gevonden zouden zijn, zouden de vijf gijzelaars worden gefusilleerd. Het verzet ging er echter vanuit dat deze fusillade geen doorgang zou vinden. Men deed die aanname omdat er na de bevrijding van een groot aantal gevangenen uit het Huis van Bewaring in Arnhem door de ploeg van ‘Ome Jan’ Dobbe, ook geen represaillemaatregelen waren genomen. Uiteindelijk werd de dodenlijst aangepast doordat de korpschef van Tiel, NSB’er D.J.K.W. Overeem een lijst met 50 namen overhandigde aan de Duitsers waarop potentiële kandidaten stonden. De definitieve lijst werd samengesteld en ’s ochtends werden de todeskandidaten W. van den Bogaard, J.J. Daalderop, I. Dasberg, N.A. Oostinga en C. Weijman in de gevangenis nog bezocht door pater Preller. Tevergeefs bood hij zichzelf aan in plaats van de vijf gevangenen. Om 12.30 uur werden de vijf tegen de binnenmuur van de gevangenis in Tiel gezet en doodgeschoten. 

De Duitsers gaven opdracht de mannen te begraven op de gemeentelijke begraafplaats van Zoelen. In de middag werden zij vervoerd op een platte wagen. Hun lichamen waren met hooi bedekt. Terwijl deze wagen voorbij trok aan de woning van Daalderop zag zijn zoon Jan jachtlaarzen uit het hooi steken, hij wist dat dit zijn vader moest zijn omdat niemand in Tiel in bezit was van dit soort jachtlaarzen.

In de voormalige gevangenis aan het Bleekveld bevindt zich een gedenkplaat. Het opschrift luid: “binnen de muren van deze gevangenis werden op 24 december 1944 de volgende 5 gijzelaars door de Duitschers vermoord. W. v.d. Bogaard. J.J. Daalderop. I. Dasberg. N.A. Oostinga. C. Weyman.”

Op de gemeentelijke begraafplaats van Zoelen & Kerk-Avezaath liggen nog drie van de vijf mannen begraven. Van den Bogaard werd herbegraven in Tiel en Oostinga werd herbegraven in Breskens. De leeg gekomen plekken zijn nooit opnieuw uitgegeven. De drie resterende graven zijn gekenmerkt als 'monumentaal graf'.  

Personalia

Christinus Weijman (16-03-1908 te Utrecht) was gehuwd met Engelbertha Harmsen. In februari 1940 werd te Tiel hun zoon Christinus geboren. In Tiel was Weijman sr. eigenaar van sigarenmagazijn Weijman aan de Waterstraat 25. Ten tijden van de bezetting was Weijman lid van het verzet. Weijman ligt op begraafplaats Zoelen & Kerk-Avezaath, grafnr. 1010. Weijman was op de lijst van todeskanditaten terechtgekomen doordat hij zich ooit had aangemeld bij de Noodpolitie. Bij de aanmelding had hij te kennen gegeven anti-Duits te zijn. In een brief van 18 december 1944 schreef de Ortskommandant van Tiel aan de burgemeester dat Weijman 'anti-Deutsch' was.

Wilhelmus van den Bogaard werd op 13-10-1897 geboren te Wamel uit het huwelijk van Hendrik Stephanus van den Bogaard en Arnolda Van Tulpen. Hijzelf trouwde met Berta Louisa De Rooij. Van den Bogaard was rivierventer van beroep. Hij werd herbegraven op de katholieke begraafplaats in Tiel. Van den Bogaard was op de lijst van todeskanditaten terechtgekomen doordat hij zich ooit had aangemeld bij de Noodpolitie. Bij de aanmelding had hij te kennen gegeven anti-Duits te zijn. In een brief van 18 december 1944 schreef de Ortskommandant van Tiel aan de burgemeester dat Van den Bogaard 'anti-Deutsch' was. Na de begrafenis is Zoelen ging de weduwe naar het graf, waar ze uit ongeloof het lichaam heeft opgegraven. Haar man droeg een zegelring welke zij meenam. De ring wordt tot op de dag van vandaag gedragen door zijn zoon Wim die toen 8 jaren oud was. Van den Bogaard was lid van het verzet.

Nicolaas Adriaan Oostinga (8-12-1881 te Ambt Vollenhove) werd geboren uit het huwelijk van Arnoldus Oostinga en Wibbiana Henriette Pape. Hijzelf trouwde op 15 november 1910 te Breskens met Joanna Van Den Heuvel. Zijn vrouw overleed op 26 maart 1941 te Tiel. Oostinga was werkzaam als directeur van het PTT- kantoor aan het Hoogeinde 13 te Tiel. Hij werd als gijzelaar opgepakt in de nacht van 23 december 1944. Hij werd herbegraven op de gemeentelijke begraafplaats in Breskens. Oostinga was lid van het verzet.

Izak Dasberg (27-12-1893 te Haarlem) werd geboren uit het huwelijk van Joseph Dasberg en Naatje van Coevorden. Hijzelf trouwde op 13 november 1929 te Haarlem met de in Bottrop (D) geboren Elisabeth Rommel (14-01-1899). Hij kwam uit een groot gezin met 8 kinderen, maar zijn huwelijk bleef kinderloos. Dasberg was werkzaam als meubelmakerknecht en als winkelbediende. Op 21 augustus 1919 werd Dasberg veroordeeld door de arrondissementsrechtbank Haarlem tot 1 jaar gevangenisstraf wegens diefstal van een rijwiel. Op 15 januari 1920 werd hij samen met Petrus Johannes Gelaudie veroordeeld tot 6 maanden gevangenisstraf vanwege diefstal van een koe gepleegd op 18 januari 1919. Vijf dagen later werd hij wederom veroordeeld door de Haarlemse rechtbank, deze maal samen met Bernardus Johannes Kaart vanwege diefstal en doorverkoop van een paardentuig. Beiden kregen hiervoor 14 dagen hechtenis opgelegd. Blijkbaar is Dasberg enige tijd niet te vinden geweest en heeft de justitie gebruik gemaakt van het feit dat hij gevangen zat. In 1938 kwamen Dasberg en zijn vrouw in Tiel wonen. Zij vestigde zich aan de Waterstraat 51. Dasberg was joods maar doordat hij gemengd gehuwd was werd hij vrijgesteld van deportatie. Niettemin werd hij op 7 april 1943 opgepakt door de Tielse politie en naar de SD in Arnhem overgebracht. Vandaar kwam hij in kamp Westerbork terecht. Op 5 augustus van dat jaar werd hij vrijgelaten omdat hij zich ‘vrijwillig’ had laten steriliseren. Zijn vader, Joseph Dasberg, overleed in Amsterdam op 15 juli 1939 en zijn broer Salomon overleed op 10 december 1940 eveneens in Amsterdam. Zijn moeder, drie zussen en twee andere broers kwamen om in Sobibor. Eén zus stierf in Auschwitz. Dasberg ligt begraven op begraafplaats Zoelen & Kerk-Avezaath, grafnr. 1012. Dasberg was geen lid van het verzet.

Johannes Jacobus Daalderop (04-01-1901 te Tiel) werd geboren uit het huwelijk van Jacobus Wilhelmus Daalderop en Margaretha Cecilia Baijer. Hijzelf was gehuwd met Johanna Antoinetta van Odijk. Ten tijde van de bezetting was Daalderop werkzaam als directeur bij J.N. Daalderop & Zn. te Tiel en lid van het verzet. Volgens de tekst op de achterzijde van het bidprentje was hij voor de derde maal gijzelaar. Daalderop lig begraven op begraafplaats Zoelen & Kerk-Avezaath, grafnr. 1013

Bronnen

• Regionaal Archief Rivierenland – Tiel.
• Oorlogsgravenstichting - Den Haag.
• Tielsche Courant, 26-05-1945, 29-12-1945, 08-05-1950.
• Omroep MAX, uitzending ned.1 26-04-2011, 23.20 uur.
• NIOD – Amsterdam.
• Privéarchief J. Stitselaar, ToPnr. 362, 363, 364, 365, 365.
• Noord-Hollands Archief - Haarlem.
• Gelders Archief - Arnhem
• Zeeuws Archief - Middelburg.
• Historisch Centrum Overijssel - Zwolle.
• BS Breskens huwelijksregister 1910 akte 15.
• BS Tiel overlijdensregister 1941 akte 47.
• BS Tiel overlijdensregister 1945 akte 2.
• BS Tiel overlijdensregister 1945 akte 3.
• BS Tiel overlijdensregister 1945 akte 16.
• BS Tiel overlijdensregister 1945 akte 28.
• Cenraal Bureau voor Genealogie - Den Haag.
• Archief Arr. Rechtbank Haarlem inv. 407/vonnis 72
• Archief Arr. Rechtbank Haarlem inv. 407/vonnis 70.
• Archief Arr. Rechtbank Haarlem inv. 406/vonnis 1134.
• De Nieuwe Kroniek nr.1, sept. 2010. 

Literatuur

• T.J.M. Borm en R. de Jongh. Biografisch Woordenboek van Tiel. Tielenaren door de eeuwen Deel 3. Tiel 2006.
• E. Smit, H.J. Kers, De geschiedenis van Tiel. Tiel 2001
• Daalderop 1880 - 2005 - Kroniek van een 125-jarige. 2005
• C.D. Feijten, Vijf jaren leed. Tiel 1952.
• L. ten Bokkel-Huinink, L. Waar blijven de Tommies. Tiel 1995.
• Vrij, T. Bittere tranen, Jodenvervolging in Tiel en omgeving. Laren 2010.