Sultan II. Mehmet’in önderliğindeki Osmanlı ordusunun 1453 yılında İstanbul’u Bizanslılardan alması ile, şehir ticaretinin de sonunun geldiği sanılmıştı. Ama durum tamamen farklıydı. Cenevizli ve Venedikliler çoktan kendi ticaret odalarını, zamanın Konstantinapol şehrinde kurmuşlar ve ilginçtir ki şehrin savunmasında da önemli yardımlarda bulunmuşlardır.
Çıkar çatışmaları Osmanlı ve Venedik arasında 1463 yılından 1479 yılına dek süren bir savaşa neden olmuştur. Bu durumdan çıkar sağlayanlar ise Floransalılar ve Ragusalilardir (Dubrovnik). Çünkü o zamanki Konstantinapol’de yapılan ticaretin büyük bir kısmı Floransalı ve Ragusali ticaret adamlarının eline geçmiştir. Zamanla bu ticari ilişkiler ve ticarette Fransa’nın, İngiltere’nin, Hollanda’nın büyük rolü olmuştur ve bunlar Osmanlının önemli ticaret yaptıkları devletler olmuşlardır. Kısacası Konstantinapol’e ticaret ilişkileri 1569 yılında Osmanlının Fransa’ya vermiş olduğu büyük ayrıcalıkla daha da pekişmiş ve Fransa’nın ardından İngiltere ve Hollanda da bu ayrıcalıklardan faydalanmışlardır. Sonralarda bazı Avrupa ülkeleri de bu durumu izlemiştir. 1612 yılında Hollanda ve Osmanlı arasında ilk resmi ticari anlaşma yapılmış ve aynı yıl Cornelis Haga Osmanlı divanına Hollanda adına ilk resmi elçi olarak adanmıştır. O zaman cumhuriyetin bir yönetim şekli olduğu Hollanda daha önceden de Osmanlı ile ticari ilişki içerisinde olmalarına rağmen, bu ilişkinin ilk resmi adı 1612 yılında Cornelis Haga’nın atanmasıyla konmuş ve ilk diplomatik ilişkiler resmiyet kazanmıştır. Bu durumu Smirna ve Konstantinapol’de temsilciliklerin açılması izlemiştir. Böylece Hollandalılar bu şehirlerde oturmaya başlamışlar ve zamanla ölümlerin olması aynı anda mezarlıkların temelinin atılmasında vesile olmuştur. Smirna’da bu mezarlığın adı Felemenk Bahçesi, İstanbul’da Feriköy Protestan Mezarlığı’dır.
Tarihçesi
İstanbul’daki günümüz Protestan mezarlığı, aslında ikinci Protestan mezarlığıdır. 16. yüzyıldan itibaren İstanbul’da yasayan halkın gömüldüğü mezarlığın adi ‘Grand Champs des Morts’ tur. Bu mezarlık Taksim’in kuzeyinde yer almaktadır. Buraya Ermeniler, bazı Müslümanlar ve diğer etnik azınlıklar gömülüyordu. Büyük askeri kışlaların yanında olması, bu mezarlığa Avrupalıların da gömülmesine neden oldu. Mezarlıkta ayrı bir Avrupa bölümünün oluşması uzun sürmedi ve Ermeniler ile Müslümanların gömüldüğü bölümlerin de var olması kaçınılmaz oldu. Çünkü zamanın Konstantinapol’ünde değişik uluslardan insanların yaşaması, doğal olarak böyle bir mezarlığın olma ihtiyacını doğurmuştu. O zamanın İstanbul’u Taksim civarında bitiyor idi. Genellikle mezarlıklar şehrin bittiği yerlere yapılır ve gömü işlemi şehrin dışında olurdu. Taksim ve Şişli arasındaki yaklaşık üç kilometrelik kadar bir alan, mezarlıkların bulunduğu bölgelerdi. Zamanla şehre göç aynı anda şehrin genişleme ihtiyacını beraberinde getirdi. Şehir’ in büyüme ihtiyacı beraberinde konut yapımını getirince o günün mezarlıklarına ne olacağı sorusunu kafalara sordurttu. Yavaş yavaş bu mezarlıklara gömülme işlemi yavaşlarken bir taraftan da bu mezarlıkların başka bölgelere taşınmaları gerektiği sorusu düşündürdü.
19. yüzyılın yazılı bilgi kaynaklarından anladığımız kadarı ile, 1840 yılından itibaren bu mezarlıklara gömü işlemi sınırlandırıldı. Bunu bir örnekle açıklayalım. William Goodell'in (mahalle papazı) oğlu 1841 yılında yakalandığı tifüs ten kurtulamayarak ölmüştür. 18 Şubat 1842 yılında çıkartılan kararname ile papaz, oğlunu batılıların gömüldüğü mezarlığa gömememiş biraz daha uzağa gömmüştür. Fakat oğlunun gömüldüğü bu mezar da kalıcı olamamış, konutların yapımı ile bu mezarda 1860 yılında eski mezarlık etrafında başlayan bina yapımının çalışmaları sonucu yeni Protestan mezarlığına taşınmak zorunda kalmıştır. Sadece bu mezar değil daha birçok Amerikalı mezarlar da yeni mezarlığa nakledilmişlerdir. Mahalle papazı William Goodell ’n 9 yaşındaki oğlu Constatine Washington da yeni Protestan mezarlığına nakledilmiştir.
Taksim civarındaki eski mezarlığın bir kısmı şehir yenilenmesi ve gelişmesi çerçevesinde parka dönüştürülmüştür ve Taksim Parkı adını alarak 1869 yılında resmi olarak açılmıştır. Taksim ve civarında olan mezarlıkların kaderi, yavaş yavaş şehir genişlemesi çerçevesinde başka yerlere taşınmak olmuştur.
Yeni Protestan mezarlığı
Sultan I. Abdülmecit döneminde eski mezarlığın kapanışı ve yeni Protestan mezarlığının inşaatı gerçekleşmiştir. Yeni Protestan mezarlığının yerini, Osmanlı devleti zamanının en önemli ve önder Protestan ülkeleri olan: İngiltere, Prusya, Amerika, Hollanda, İsveç, Norveç, Danimarka ve zamanın Hansa şehirleri Lübeck, Hamburg ve Bremen’e bağışlamıştır. Yeni Protestan mezarlığı resmi olarak “Evangelicorum Commune Coemeteruim” adını almıştır. Hala aynı ismi taşınmaktadır. Eski ve yeni mezarlığın arası yaklaşık üç kilometredir.
1858 yılında ilk ceset yeni mezarlığa gömülmesine rağmen, mezarlığın açılısı 1859 yılının ilkbaharında gerçekleşmiştir. Her ne kadar yeni mezarlık yabancı uluslara yönelik olsa da yeni mezarlığın güney batısı Protestan Ermenilere ayrılmıştır. Bu bölüm bir duvarla ayrılmıştır. Bir başka küçücük bir duvarla ayrılan küçücük bir bölümde Arap, Asur ve Türk Protestanları gömülmektedirler. Genel olarak bunlar sonradan Protestanlığı seçen Müslümanlardır. Bazı mezar taşlarındaki yazılarda farklı dillere rastlanır.
Mezarlıktaki mezarların oradaki kişilere verilmesi mezarlıkla ilgilenen ülkelerin elçilikleri tarafından yapılmaktadır. Mezarlığın açılısından beri 5 bin insan gömülmüştür. Türkiye’de olan eski yabancı mezarlıkların kapanması ile anıt değeri taşıyan mezarların yeni Protestan mezarlığına nakledilmeleri, mezarlığı açık bir cenaze müzesine dönüştürmüştür. 17. yüzyıldan kalma mezar taşlarının olması, mezarlığı zenginleştirmektedir.
Mezarlık bölümlere ayrılmıştır. Her ülkenin kendi bolumu vardır. Bazen bazı bölümlerin kime ait olduğu (hangi ülkeye) belli olmasa da mezar taşlarındaki yazılardan mezarların hangi ülkeye ait oldukları anlaşılmaktadır. Mezarlığın yönetimi iki yılda bir, mezarlıkla ilgilenen ülkeler arasında değişmektedir. Bu ülkeler Hollanda, İngiltere, Almanya ve İsviçre’dir.
Mezarlıktaki Hollanda bölümü
Feriköy Protestan mezarlığındaki Hollanda bölümünde gömülmüş olan Hollandalılar sadece İstanbul’da yaşamış olan Hollandalılar değildir. 1965 ve 1974 yılları arasında İzmir’de olan bazı mezarlar da İstanbul Feriköy’e getirilmiştir. Bunun nedeni, anıt değeri olan mezarları vandalizme karşı korumak ve bu kültürel ögeyi gelecek nesillere sağlıklı bırakmaktır. Mezarlık her ne kadar İstanbul’un kalabalık bir bölgesinde olsa da, duvarlar arkasında sakin ve sessizliği ile dikkat çekmektedir. Mezarlığın hemen girişinin sol tarafında, mezarlığa bakan ve koruyan kişinin oturduğu ev bulunmaktadır. Mezarlığın orta tarafında neogotik olan eski bir tapınak karşılar sizi. Feriköy Protestan Mezarlığı açık bir müze görünümünde olup adeta bize tarihten bir şeyler fısıldamaktadır.
Eski neogotik tapınağın hemen sağ tarafında Hollandalı vatandaşların gömüldüğü Hollanda bölümüne rastlarsınız. Köşede Keun ailesine ait büyük bir lahit görürsünüz. Keun ailesi 19. yüzyılda Hollanda adına nesilden nesile önemli diplomatik görevlerde bulunmuştur; bunu aileye ait olan lahitten görmekteyiz. O dönemlerde iletişim dilinin Fransızca olduğunu ve aile bireylerinin dillerde çok iyi olduklarını görüyoruz. Yardımcı konsül Jacques Mets de 1885 yılında vefat etmiştir ve mezar taşı da Fransızca yazılmıştır.
Daha yüksek ve neoklasik anıt olan mezarın etrafındaki çitle özel olduğunu hemen anlarsınız ve bu mezar Baron L.A.H van Ittersum’a aittir. Mezar taşındaki yazı Hollandacadır. Baron van Ittersum krallığın kâhyaları arasında önemli bir yer almaktadır ve 1878 yılında Türkiye’de yer almış önemli diplomatlardan birisidir. 1881 yılında İstanbul’da inme geçirerek ölmüştür.
Günümüz Hollanda bölümünde eski mezarlıktan getirilen vatandaşlar için büyük bir anıt mezar görülmemektedir. Fakat dörtgen şeklinde olan anıt mezarın üzerinde 44 isim okursunuz ki, bunların içinde tanınmış ailelerin isimleri de dikkat çekmektedir, bu ailelerden bazıları De la Fontaine, Collyer en van Dam ailelerinin fertleridirler. Bu ailelere ait olan insanların mezarları Ağustos 1864 yılında Hollanda hükümetinin emri ile Feriköy Protestan Mezarlığı’na getirilmişlerdir.
Hollanda bölümünde biraz ilerleyip duvara doğru yürürseniz de Hochepied ve Leytstar ailelerine ait anıtları görürsünüz. Mezar taşlarının birisi Johanna Baptista de Hochepied’e ait olup kendisi Daniel Jean de Hochepied (1657- 1723) yılları arasında Smirna konsolosudur. Johanna 1691 yılında Smirna’da ölmüş fakat İstanbul’a gömülmüştür.
Yüksek bir mezar taşı ve üzerindeki hanedan arması bize Pieter Leytstar’i hatırlatır. Pieter 14 Eylül 1666 Amsterdam doğumlu olup İstanbul’da nüfuzlu önemli bir ticaret adamıdır. 1685 yılından itibaren kendi firmasının adı ‘Leytstar & Co’ Galata’da ve Pera’da yerleşmiştir. Kendisi önemli görevlerde bulunmuştur. Bu görevlerden bir tanesi “Akdeniz Levanten ticaret ve Navigasyon” şirketinin veznedarlığıdır. Pieter Leytstar Cornelia Maria de la Fontaine ile evlenmiştir ki Cornelia da İstanbullu önemli ailelerden birinin kızıdır. Pieter 27 Kasım 1736 yılında vefat etmiştir ve kendisi eski mezarlığa gömülmüştür. Pieter’a ait olan aynı mezar taşında amcasının ve kızının yazıları da okunmaktadır. 1741 yılında Leytstar ve Co iflas etmiş, aile fertleri de ya İzmir’e ya Avrupa’ya dönmüşlerdir.
Sadece İstanbul Feriköy Protestan mezarlığı bize Osmanlı Hollanda ilişkisini anlatmıyor ve aynı zamanda muhteşem ‘Grand Champs des Morts’ mezarlığına ışık tutuyor.
Adres: Cumhuriyet Mh., Ergenekon Caddesi 58, İstanbul.
Ziyaret saatleri: Pazartesi hariç, her gün saat 08.00’den 17.00’ye kadar.
Ulaşım: Mezarlık Osman Bey yönüne giden metro ile kolayca gidilebilir mesafededir. Osman Bey durağında inip yukarı çıkarsanız, sağ tarafınızda duvarla çevrilmiş bir bölgedir. Bu Katolik Fransız mezarlığıdır, tekrar duvarla çevrilmiş bölge sonunda Feriköy Protestan Mezarlığı’nın girişini görürsünüz.
Çevirmen: Gülseren Eksik
Editor: Evrim Gökçe
Hollandaca versiyonu için bu linki tıklayın: Protestantse begraafplaats van Feriköy in Istanbul
LİTERATÜR:
- Obreen, H.G.A.; Grafschriften van Nederlanders te Constantinopel, in: De Nederlandsche Leeuw, jaargang 22, 1904
BAŞVURULAN KAYNAKLAR:
- Johnson, Brian; Istanbuls Vanished City of the Dead: The Grand Champs des Morts, 2005;
- Lemma over “Feriköy Protestant Cemetery” op Vikipedia;
- Feriköy Protestan mezarlığı Hollanda Türkiye’de kültürel miras sitesinde bu mezarlık la ilgili bilgi bulabilirsiniz.
