Zelle, Johannes Hendrikus

* Leeuwarden 8 april 1907 - † Leeuwarden 11 mei 1983

Een legendarische dominee

Johannes Hendrikus was de tweede van de vijf kinderen, die geboren werden uit het huwelijk van het echtpaar Jacob en Jantje Zelle-Brouwer. Het gezin Zelle woonde in Leeuwarden, waar vader Jacob Zelle een betrekking had bij de gemeente als waagwerker en korenmeter. Kerkelijk behoorden ze tot de Gereformeerde Kerk. Zag men in rooms-katholieke kring graag één van de zoons priester worden, in protestantse kringen beschouwde men een zoon, die predikant wilde worden, zeker als een zegen. Moeder Zelle zag haar zoon graag dominee worden en Johannes Hendrikus voelde er veel voor. Het schijnt dat Zelle's moeder ooit heeft gezegd: "Hannes, als het je in de Gereformeerde Kerken niet lukt, dan word je maar Nederlands Hervormd." Mogelijk voorzag zij problemen in de eigen kerk. Die overstap hoefde echter niet te worden gemaakt, maar een lange weg is het wel geworden. Na de lagere school volgt de ULO en daarna het Gereformeerd Gymnasium te Leeuwarden. Met dat diploma op zak kon hij de theologiestudie beginnen. Hij koos de Vrije Universiteit te Amsterdam voor het volgen van deze studie.

Afkomstig uit een arbeidersgezin, moest Zelle om de studie te kunnen bekostigen met allerlei baantjes het geld daartoe bij elkaar sprokkelen. Zo reisde hij onder andere de helft van het jaar in dienst van een Leeuwarder drogist met levertraan door Friesland. Vanzelfsprekend heeft dit de studie aardig vertraagd. Eerst eind 1944 deed Zelle kandidaatsexamen Theologie aan de V.U. Het zou nog een aantal jaren duren voor hij als predikant zou worden bevestigd in zijn eerste gemeente. 

Predikantschap

Zelle was 42 jaar oud, toen hij in 1949 in zijn eerste gemeente intrede deed. De Gereformeerde Kerk van Rockanje zou ook de enige gemeente blijven, die Zelle als predikant heeft gediend. Zes en een half jaar heeft Zelle er als predikant gewerkt. Hoe hoopvol het predikantschap van Zelle te Rockanje ook begon, de verhoudingen werden al snel verstoord door de merkwaardige manier van doen van Zelle, zijn eigenzinnigheid en zijn gebrek aan tact. Wie kennis neemt van wat we over Zelle kunnen weten, kan niet anders dan tot de conclusie komen, dat hij leed aan een slecht ontwikkeld gevoelsleven. Dat heeft hem parten gespeeld in zijn omgang met de mensen uit zijn gemeente, niet minder in zeer persoonlijke relaties. In april 1956 werd hem vervroegd emeritaat (pensioen) verleend vanwege ernstige verstoring in de menselijke verhoudingen. Zelle keerde terug naar Leeuwarden en trok in bij zijn moeder, die hij tot op zeer hoge leeftijd zelf heeft verzorgd. 

De mens Zelle

Een knappe verschijning, dat vonden velen, maar in de relationele sfeer was hij een moeilijk mens. Niemand heeft zich aan hem durven binden; uiteindelijk liepen ook veelbelovende relaties, die leken te gaan in de richting van een huwelijk stuk. Eén relatie was hem alles, die met zijn moeder. Wanneer zij uiteindelijk op medische gronden opgenomen moet worden in een verpleeghuis, is Zelle in alle staten. Er moet zelfs politie aan te pas komen. Haar over te laten aan de zorg van haar zoon was echter niet meer verantwoord. Zelle voerde een spartaanse levensstijl, waarin geen plaats was voor enig gemak of luxe. Hij bezat geen telefoon, geen radio, geen televisie, geen douche en kookte op petroleumstellen. Zijn zuinigheid was legendarisch. Een ziektekostenverzekering had hij niet en een dokter bezocht hij niet. Zichzelf heeft hij, die later leed aan suikerziekte en van geen dokter wilde weten, sterk verwaarloosd, ook al bleef hij zijn lichaam trainen door te zwemmen, hard te lopen en te fietsen. Op Hemelvaartsdag 1983 trof men hem aan achter zijn bureau, gestorven in het harnas, 76 jaar oud. 

De preektijger

Gestorven in het harnas, want hij preekte nog alle zondagen en zou op die Hemelvaartsdag voorgaan in Munnekezijl, maar kwam niet opdagen. Zelle genoot een grote populariteit als predikant en trok volle kerken. Niet alleen om wat hij te vertellen had, ook om de manier waarop hij een en ander bracht. Een indrukwekkende verschijning met een indrukwekkend zware stem. In zijn "donderpreken" ging de mens als zondaar diep door het stof, bestreed Zelle de tijdgeest van de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw en riep hij krachtig op tot bekering. Hemel en hel werden door hem in felle kleuren geschilderd. Zelle zei eens over hemel en hel: "Er bestaat een Hemel en er bestaat een Hel. Dat staat allemaal duidelijk in Gods Woord. We kunnen wel zeggen, er is geen Hel, maar dan maken we onszelf wat wijs. De mensen moeten er rekening mee houden, dat we als mens maar twee kanten op kunnen. Rechts of links, als ik het zo zeggen mag. Er is een weg naar de Hemel en er is een weg naar de Hel. Een tussenweg is er niet. Een neutrale weg is er niet. Wij mensen zijn op reis aar de eeuwigheid. Het leven hier op aarde is een pelgrimstocht."

De denktrant van Zelle sloot aan bij het gedachtengoed van de 17e eeuwse Engelse lekenprediker John Bunyan, in wiens boek De Christenreis naar de eeuwigheid de brede en de smalle weg uitvoerig zijn beschreven. Die brede weg voerde onherroepelijk naar de hel, de smalle weg naar het eeuwig behoud. Zelle wist, wanneer je met name de jongeren wilt aanspreken, je met pakkende titels moest aankomen. Velen, die Zelle's diensten hebben meegemaakt, weten ze nog te noemen: 'op de rand van het ledikant'; 'Piet Pelle op z'n gazelle'; 'slappe Tinus uit de patatkraam'; 'het bed is te smal en het laken te kort', om maar een paar te noemen. Politiek werd door hem, die een vurig Anti-Revolutionair was en groot bewonderaar van Abraham Kuyper, ook niet gemeden in de preek. Ooit gaf hij in verkiezingstijd in de preek over het Zuurdesem, waarmee in het Nieuwe Testament het Koninkrijk van God wordt vergeleken, een duidelijk stemadvies: "Kijk gelovigen, het zit zo. De VVD legt het zuurdesem (gist) naast het deeg. De PvdA legt het zuurdesem op het deeg. Maar de ARP doet het zuurdesem in het deeg. Zo weet gij wie thans het beste brood zal bakken."

Vele verhalen doen de ronde over Zelle's eetlust en tafelmanieren. Hele zondagen is Zelle onderweg om voor te gaan in morgen- en middagdiensten. Tussen de middag eet hij bij gemeenteleden. Naast de preken hebben ook zijn eetlust en zijn tafelmanieren een geweldige indruk nagelaten. Niet zelden schept hij zijn bord tot de rand toe vol tot verbijstering van de leden van het gezin waar hij te gast is. De thuisreis werd meermalen ondernomen met wat overgebleven was van de maaltijd en men Zelle, zijn eetlust en waarschijnlijk ook zijn zuinigheid kennende, meegaf. Was de maaltijd aan de wat hete kant, dan nam Zelle de vrijheid om met z'n bord van tafel te gaan en at hij het buiten op. De pudding, bestemd voor alle gezinsleden, was, voor men er erg in had, zo door Zelle verorberd.

Bij wie hij overnachtte, wanneer de afstand te groot was, moet de verbazing wel erg groot geweest zijn, wanneer de volgende dag het hoofdkussen er nogal smerig uitzag. Om de donkere kleur van zijn haar te behouden, smeerde Zelle het namelijk in met schoensmeer. 

Zijn levenseinde

Als een kluizenaar heeft Zelle in de ouderlijke woning aan de Gijsbert Japicxstraat in Leeuwarden geleefd. Zelden of nooit kwam daar nog iemand binnen. Tot op die Hemelvaartsdag in 1983, omdat hij niet kwam opdagen in Munnekezijl. Johannes Hendrikus Zelle werd begraven op het kerkhof van Lekkum. Op de grafsteen is de tekst aangebracht:

IK BEN DE OPSTANDING
EN HET LEVEN

HIER RUST
TOT DE DAG DER OPSTANDING
ONZE GEL. BROER EN ZWAGER
DS. JOHANNES HENDRIKUS
ZELLE
GEB. 6 APRIL 1907
OVERL. 11 MEI 1983

Literatuur en bronnen

• Drs. W. van der Veen, Johannes Hendrikus Zelle, volksverhalen over een legendarisch predikant; Uitg. ELKA, Arum
• Maarten ' Hart, Het vrome volk; Arbeiderspers, 10e druk 1985
• archief Leeuwarder Courant: LC 19830513-21010 / LC 19830514-11004
• gesprekken met mensen die hem hebben meegemaakt