De gemeentelijke begraafplaats aan de Kerkhoflaan in Den Haag is op 2 januari 1830 in gebruik genomen. Sinds die dag zijn er talloze bekende en onbekende Hagenaren en Hagenezen begraven. Dankzij verschillende uitbreidingen is de begraafplaats nu ruim 5,5 hectare groot en bevat verschillende grafvakken met aparte bestemming. Een aantal daarvan heeft vooral te maken met de Eerste en Tweede Wereldoorlog, maar er is ook een apart islamitisch grafvak.
Overzicht van het islamitische grafvak in de zomer van 2022.
Ontstaan
De gemeentelijke begraafplaats was bedoeld voor alle gelovigen, maar de Haagse katholieken zouden in 1831 hun eigen begraafplaats krijgen. De Joden in Den Haag bleven hun uit 1694 daterende begraafplaats gebruiken waardoor er vooral protestanten gebruik maakten van de gemeentelijke begraafplaats. Op 9 december 1932 beschikte B&W gunstig op een verzoek van het bestuur van de vereniging Perkoempoelan-Islam om een eigen begraafplaats te mogen hebben. Daartoe werd een gedeelte van de inmiddels uitgebreide begraafplaats bestemd voor islamitische gelovigen. Die kwamen vooral uit de grote vertegenwoordiging aan moslims uit het toenmalige Nederlands-Indië. De vele Indonesiërs in Den Haag hadden zich in 1932 verenigd in de vereniging Perkoempoelan-Islam. De doelen van de vereniging waren een eigen gebedsruimte en een eigen begraafplaats.
Op 10 maart 1933 werd de begraafplaats voor het eerst daadwerkelijk gebruikt. Het ging maar om een klein stukje grond (pakweg 125 m2) dat met een ligusterhaag (nu taxus) omgeven werd en afgesloten met een klein toegangshek. Tot 1966 zijn op dit grafveld 59 doden begraven. Hoe klein ook, het was in Nederland wel de eerste plek waar moslims bij elkaar begraven werden conform de regels uit de islam.
Het islamitische grafvak aan de Kerkhoflaan in 2014.
Islamitisch begraven in Nederland
Er wonen al sinds mensenheugenis moslims in Nederland. Uit de ‘oost’ kwamen kapiteins terug met inheemse knechten en terugkerende plantersfamilies hadden dienstmeiden bij zich die vaak moslim waren. Ook totslaafgemaakten uit verschillende andere koloniën werden meegenomen naar Nederland. In hoeverre ze hun geloof hier konden belijden is niet bekend. Het oudste, voor zover bekend, islamitische graf in Nederland is te vinden nabij Zwolle. Daar werd bij Huize Arnichem in 1828 de moslim Lepejou begraven.
In de negentiende eeuw kwamen steeds meer moslims uit Nederlands-Indië naar Nederland. Niet alleen namen in die tijd de mogelijkheden in vervoer toe, maar ook de reisduur nam sterk af, met name na 1869 door de ingebruikname van het Suezkanaal. Enerzijds waren dat jonge mannen die dienden op de talloze vracht- en passagiersschepen die steeds frequenter tussen Nederland en Azië voeren. Anderzijds waren dat de kinderen van gegoede families die hierheen kwamen voor studie of werkervaring. De eersten zorgden vooral voor betere inkomens voor hun familie, de tweede groep hielp bij terugkomst in Nederlands-Indië bij het verbeteren van de gezondheidszorg en droegen daarmee eveneens bij aan de toenemende economische welvaart. Van de eerste groep waren tot voor kort op de Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam nog vijf grafmonumenten te vinden. Het ging om een aantal Javaanse matrozen die begin twintigste eeuw omkwamen bij een brand aan boord terwijl het schip in de Amsterdamse haven lag. Helaas zijn de graven geruimd. Van de tweede groep zijn ook maar een handvol voorbeelden op begraafplaatsen achtergebleven, simpelweg omdat ze na enkele jaren terugkeerden naar het eigen land. In Beetsterzwaag en Utrecht zijn evenwel islamitische graven te vinden van jongeren die hier tijdens hun studie stierven.
In 2006 waren op De Nieuwe Ooster in Amsterdam nog deze graven van Javaanse moslims te vinden. Zij waren begin van de twintigste eeuw omgekomen bij een scheepsbrand.
Indonesiërs die zich voor korte of langere tijd in Nederland vestigden, verenigden zich al snel. Zo ontstond in 1908 de Indische Vereeniging voor studenten. Die vereniging zou onder andere aan de basis staan voor het streven naar onafhankelijkheid voor Indonesië. Voor veel uit Java, Sumatra of de Molukken afkomstige jongeren was het verblijf in Nederland tijdelijk. Vaak was bij deze studenten het besef niet aanwezig dat er ook veel minderbedeelde landgenoten in Nederland verbleven. Dat besef drong pas laat door. De vele bedienden van Indische families bleven voor langere tijd hier en sommigen zouden zich hier uiteindelijk vestigen. Sommigen gingen weg bij de families waarmee ze naar Nederland waren gekomen en zochten banen in hotels, restaurants en cafés.
De vereniging Perkoempoelan-Islam die in Den Haag de begraafplaats voor elkaar kreeg, deed niet veel later ook in Rotterdam een aanvraag voor een eigen begraafplaats. Het antwoord daar was afwijzend met de mededeling dat men een derde klas graf kon huren waarin negen lichamen konden worden begraven. Een dergelijk aanbod was strijdig met de uitgangspunten van de eeuwige rust die aan moslims wordt beloofd waardoor in Rotterdam geen begraafplaats van de grond kwam.
Komst KNIL-militairen
In de jaren daarna werden moslims van andere herkomst begraven op verschillende begraafplaatsen en hun graven zijn vaak inmiddels alweer geruimd. Pas na de Tweede Wereldoorlog kwamen er meer islamitische grafvakken op begraafplaatsen. Dat was in eerste instantie doordat vanaf 1950 veel ex-KNIL militairen met hun gezin naar Nederland kwamen. Zij weken uit vanwege het feit dat ze voor de Nederlanders hadden gevochten. Onder hen bevonden zich ook veel moslims. Gezinnen die in kamp Westerbork in Drenthe terecht kwamen, begroeven doodgeboren of vroeg gestorven kinderen in eerste instantie op de gemeentelijke begraafplaats van Hooghalen. Omdat de christelijke en islamitische culturen toch wel sterk verschilden, werden nagenoeg alle islamitische gezinnen uiteindelijk overgebracht naar kamp Wyldemerk nabij Sondel in Fryslân. Daar kreeg men van de gemeente Gaasterland toestemming om de doden te begraven op het kerkhof van Nijemirdum. Na sluiting van het kamp kwamen de meeste gezinnen terecht in Waalwijk en Ridderkerk. Ook daar werden op verschillende begraafplaatsen grafvakken aangelegd voor moslims.
Het islamitische grafvak op het kerkhof van Nijemirdum in 2009.
Na de komst van gastarbeiders uit overwegend islamitische landen zoals Marokko en Turkije en later met vluchtelingen uit Afghanistan en andere landen, kregen steeds meer begraafplaatsen een speciaal aangelegd grafvak voor moslims. Op de Zuiderbegraafplaats in Rotterdam zijn zelfs verschillende vakken te vinden voor de uiteenlopende stromingen of voor moslims die niet aangesloten waren bij een bepaalde moskee.
In 1987 werd in Bergen op Zoom een islamitische begraafplaats in gebruik genomen door de stichting RK Begraafplaats. Daar wordt overigens pas vanaf 2019 geheel volgens de islamitische traditie begraven. In 2007 werd feitelijk in Almere de eerste echte islamitische begraafplaats aangelegd door stichting Almeerse Moslims Al Raza. In 2020 werd in het Drentse Zuidlaren nog een islamitische begraafplaats aangelegd en in 2023 opende bij Arnhem de 7 hectare metende Maqbara Rawdah Al Moslimin oftewel de begraafplaats Tuin van de Moslims. Er zijn inmiddels plannen voor nog meer van dergelijke begraafplaatsen. In het Limburgse Ulestraten bevindt zich sinds enige tijd ook een natuurbegraafplaats met een apart gedeelte voor moslims. Sommige gemeenten zien in islamitisch begraven een verdienmodel omdat moslims immers niet cremeren.
Anno 2024 kan in Nederland op zo'n 130 begraafplaatsen islamitisch begraven worden. Dat betreft grafvakken van enkele vierkante meters tot grotere grafvakken met soms een eigen ingang en bewassingsruimte en andere voorzieningen. Pas de laatste jaren neemt het aantal begravingen op dit soort grafvakken sterk toe, mede als gevolg van Covid-19. Gevolg was ook dat er nu een aantal grote islamitische begraafplaatsen zijn aangelegd.
Het islamitisch grafvak in Den Haag
Het grafvak in Den Haag raakte in 1966 vol. Op de graven waren overwegend eenvoudige stèles geplaatst, sommige van marmer andere van hardsteen. De teksten op de stenen vaak met Arabisch schrift, maar ook met Nederlandse teksten. Eind jaren zestig werd een qua grootte vergelijkbaar stuk grond aan de overkant van het grafvak ter beschikking gesteld door de gemeente ter uitbreiding. Nog steeds is het grafvak met name bedoeld voor Indonesische moslims. Op begraafplaats Westduin heeft de gemeente Den Haag later een groot islamitisch grafvak ingericht en ook op andere Haagse begraafplaatsen kan inmiddels islamitisch begraven worden.
Het islamitische grafvak op Westduin in Den Haag in 2013. De grafcultuur oogt al heel anders dan op het oude islamitische grafvak.
Belang in cultuurhistorische zin
Het grafvak op de gemeentelijke begraafplaats van Den Haag mag bijzonder genoemd worden als uiting van een ontwikkeling in de Nederlandse (funeraire) geschiedenis en als een van de oudste verschijningsvormen van het islamitische geloof in Nederland. Alleen al daarom verdient dit grafvak meer aandacht en mogelijk ook bescherming. Hoewel er op dit vak een eeuwige grafrust geldt, staat bij de ingang tot het grafvak toch een bordje met oproep voor rechthebbenden. Feitelijk is de vereniging Perkoempoelan-Islam de rechthebbende, maar het is onduidelijk of de vereniging nog bestaat.
Gebruikte literatuur en bronnen:
- Dissel, J. van; De Gemeentelijke Begraafplaats aan de Kerkhoflaan te ’s-Gravenhage, Den Haag 1989
- Hulsman, Rita; Het grote kerkhof bij de Bosjes. Kroniek van de gemeentelijke begraafplaats Kerkhoflaan in Den Haag, Den Haag 2008
Internet (geraadpleegd maart 2024)
- Islamitische begraafpercelen in Nederland.
- Te gast in Den Haag – discussies moskeebouw in Nederland vóór de Tweede Wereldoorlog
