De locaties waar de stad Purmerend zijn doden heeft begraven zijn in grote mate bepaald door de geschiedenis van de religie in Purmerend. Het begraven van de doden maakt in elke religie deel uit van de rituelen. De geschiedenis van het begraven in Purmerend gaat terug naar het midden van de veertiende eeuw.
Hedendaags overzicht van de oude begraafplaats van Purmerend.Purmerend was in die periode kerkelijk ingedeeld bij Ilpendam, dat op zijn beurt weer deel uit maakte van de parochie van Purmerland. Purmerland was religieus en maatschappelijk het centrum van de omgeving. Wilde men als Purmerender gedoopt of begraven worden dan was men aangewezen op de faciliteiten van Purmerland. Doordat Purmerend snel begon te groeien, kwam er een verschuiving van de bewoning van platteland naar de kern van Purmerend. Er ontstond ook al snel de behoefte aan een eigen kerk of kapel. Dit werd mede ingegeven door de slechte verbinding die er was tussen Purmerend en Purmerland. In 1355 werd er om die reden een verzoek gedaan aan de Bisschop van Utrecht om een kapel te mogen bouwen in Purmerend. Dit verzoek werd ingewilligd met de toevoeging dat er niet alleen een kapel gebouwd mocht worden, maar ook een doopvont geplaatst en een begraafplaats ingericht mocht worden. Nu was men voor de doop en het begraven niet meer aangewezen op het verder gelegen Purmerland.
Een kaart van Isaac Tirion uit 1743 met daarop rechtsonder in de punt de begraafplaats.
De eerste begraafplaats van Purmerend
Als locatie voor deze kapel werd het hoogste punt van Purmerend gekozen, de huidige kaasmarkt. De bouw van de kapel op de kaasmarkt kwam gereed rond 1358. Purmerend kon binnen zijn eigen grenzen kerkelijke rituelen uitvoeren en zijn inwoners in geweide grond begraven. Deze locatie aan de kaasmarkt is de eerste officiële locatie waar Purmerenders werden begraven. Heden ten dagen is deze plek niet als zodanig herkenbaar meer, maar nog wel te zien op oude stadsplattegronden van Purmerend uit die periode.
Aan het eind van de veertiende eeuw werd aan de Nieuwe Koestraat door de Purmerender priester Claes Baertouts Zn. een huis ingericht bestemd voor geestelijke devotie. Hij wist op dat moment nog niet of het een mannen- of een vrouwenklooster moest worden. In 1392 droeg hij het bestuur over aan vijf priesters. Via een aantal schenkingen volgde een uitbreiding van het complex aan de Koestraat.
Op 21 november 1418 verleend Pastoor Willem Spierinc toestemming om in de kapel het Heilige Sacrament des Altaars te bewaren en tevens mochten zij een eigen kerkhof bezitten waarop niet alleen de zusters, maar ook iedereen die overleed op de grond van het klooster, genoemd Ursulen-klooster, begraven mocht worden. Dit was de tweede locatie in Purmerend waar werd begraven.
In 1572 koos Purmerend de zijde van de Prins van Oranje en werd de Rooms Katholieke kerk verboden. Het Urselen-klooster werd door de mannen van Diederick van Sonoy leeggeroofd en kort en klein geslagen. Wat ze met het kerkhof deden is niet bekend, maar eventueel aanwezige grafmonumenten zullen ook wel ten onder zijn gegaan aan deze golf van vernielingen. De zusters moesten vluchten en de gebouwen en het kerkhof bleef desolaat achter. Er werd hierna niet meer begraven op deze locatie en het kerkhof op de Kaasmarkt bleef de enige plek waar Purmerenders ongeacht hun religie begraven werden.
Het ontstaan van de Oude begraafplaats
Rond het midden van de zeventiende eeuw ontstond er toch een behoefte aan meer ruimte om te kunnen begraven. In de Resolutiën van Burgemeesteren en Vroedschappen is te lezen dat op 21 augustus 1664 een aanvraag gedaan wordt om het Oosterblock tot een “begraeffplaets te appropieren”.
Van de heeren Burgemeesteren om het oosterblock gelegen in de nieuwe schans tot een begraeffplaets van dooden te bequamen. Is goetgevonden dat deselve plaets door de leden van de Vroetschap sal werden geinspecteerd om daer te werden geresolveert.
Buiten dat hier melding wordt gemaakt van de start van het onderzoek naar de mogelijkheden om een begraafplaats te creëren, betekent dit ook dat deze begraafplaats, thans bekent als de Oude begraafplaats aan de Nieuwstraat, behoort tot één van de oudste monumenten van Purmerend.
Voor het eerst is de begraafplaats aan het eind van de Nieuwstraat zichtbaar aanwezig op de stadsplattegrond van Purmerend van Tirion uit 1743. Niet in zijn huidige vorm, duidelijk op deze kaart is te zien dat de begraafplaats de vorm van het bastion heeft. Over de geschiedenis en de ontwikkeling van de oude begraafplaats vanaf 1664 tot aan 1820 is niet veel bekend. In die periode wordt melding gemaakt van een aanvraag tot het aanleggen van een Rooms Katholiek gedeelte op de oude begraafplaats gelegen aan de Nieuwstraat. Tussen 1820 en 1830 werd de indeling van de begraafplaats ook aangepast. Deze verandering was noodzakelijk om een deel ter beschikking te stellen aan de Rooms Katholieke gemeenschap van Purmerend. Het Rooms Katholieke deel van de begraafplaats werd afgescheiden door een heg.Ook zal de begraafplaats zijn heringericht in verband met het verbod op begraven in kerken door Koning Willem I in 1827. Dat was de tweede maal dat dit verbod afgekondigd werd, want na de komst van de Fransen in 1795 was dit verbod ook al eens uitgevaardigd. Maar met het vertrek van de Fransen werden de zerken in de kerk weer driftig gelicht en ging men weer over tot het begraven in de kerk. De kosten van deze verbouwing bedroegen in 1820 fl. 9.000,=. De toenmalige Burgemeester van Purmerend, Dhr Wormer, tekende voor het ontwerp. Het ontwerp van de poort is van P. de Groot. Deze poort staat samen met een prominent grafmonument van Cornelis de Jong op de Gemeentelijke Monumenten lijst. 
Familiegrafmonument van Cornelis de Jong.
Het Rooms Katholieke gedeelte is gebruikt tot 1875. In dat jaar werd het de Rooms Katholieke gemeente van Purmerend te gortig. Men wilde een eigen plek hebben om de doden te begraven en dat te doen vergezellen van de Roomse rituelen. In 1875 werd er een aparte Rooms Katholieke begraafplaats aan de Overweerse Polderdijk te Purmerend in gebruik genomen.
Over de periode na 1820 is meer bekend. Zo was in 1820 de begraafplaats verdeeld in een aantal vakken. Deze vakken A, B, C en D hadden hun eigen bestemming. Zo was vak A voor de eigen graven, vak B voor huurgraven, vak D voor algemene en kindergraven en vak C voor de Rooms Katholieken. In de huidige verdeling is deze vaknummering nog terug te vinden, met uitzondering van vak C, het Rooms Katholieke gedeelte. Dit vak is niet meer aanwezig. Eind jaren 50 van de vorige eeuw is dit vak in zijn geheel geruimd. Het gedeelte is afgescheiden van de begraafplaats en heeft de functie van parkeerplaats gekregen. Deze functie heeft het tot op heden nog steeds. De nummering van de vakken staan in veel gevallen nog steeds op de graven. Van het vak D, het algemene gedeelte, is bekend dat dit een “capaciteit” had voor ruim 900 overledenen. Bij een ruimingtermijn van 15 jaar bleef er in periodes van besmettelijke ziektes slechts een ruimte over voor circa 300 extra overledenen.
In vak A bevindt zich het graf met de oudste bewoonster, Alida Spanjaard, echtgenote van Andries Roelof Blok. Alida Spanjaard is geboren in 1776 en overleden en begraven in 1846. Andries Roelof Blok is de kleinzoon van de beroemde Roelof Blok (1712-1776). Roelof Blok klom op van scheepsjongen tot admiraal van de retourvloot van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Veel bekende Purmerenders hebben hun laatste rustplaats gevonden op deze oude begraafplaats. Veel van deze namen vinden we nu nog terug in Purmerend, als straatnaam of anderszins. Hiermee is de oude begraafplaats niet alleen van historische waarde maar heeft hij ook een culturele waarde voor Purmerend en vormt daardoor een tastbare schakel tussen verleden en heden. In de huidige situatie rusten er op een aantal graven nog steeds eeuwigdurende grafrechten.
Grafzerk Alida Spanjaard en Roelof Blok.
In 1945 werd er een nieuwe algemene begraafplaats in Purmerend in gebruik genomen. Met de aanleg hiervan was al in de jaren ‘30 van de vorige eeuw gestart in het kader van de werkverschaffing. Na de oorlog werd deze nieuwe algemene begraafplaats in gebruik genomen en kon men kiezen uit twee algemene begraafplaatsen. In 1946 is de oude begraafplaats in eigendom gekomen van de gemeente Purmerend. Voor fl. 1,00 is het overgenomen van de Nederlands Hervormde Gemeente.
Anno 2012
De oude begraafplaats is gebruikt tot aan het midden van de jaren 60 van de vorige eeuw. Na die tijd werd er niet meer begraven op deze plek. De oude begraafplaats heeft nog steeds een openbare functie en is op doordeweekse dagen geopend. Er liggen 1875 oud Purmerenders begraven in circa 700 graven.
Overzicht van een deel van de oude begraafplaats.In 2002 is het plan opgepakt om dit vergeten monument weer op de historische kaart van Purmerend te zetten. Vanaf dat moment loopt er een onderzoek naar de historie en de bewoners. Twee oud Purmerenders hebben zich het lot van deze zwijgende groep aangetrokken, en zijn actief bezig met een inventarisatie en historische verslaglegging. De bij de historie behorende verhalen worden opgetekend door deze oud Purmerenders Alex Vallentgoed en Jan Kramer. Zij geven lezingen en rondleidingen over de begraafplaats waarin deze verhalen centraal staan. Tijdens een circa 1,5 uur durende rondleiding nemen zij hun toehoorders mee door 350 jaar historie en vertellen over dit oude monument, haar geschiedenis en over de beroemde Purmerenders die hier hun laatste rustplaats hebben. Ook opmerkelijke nog nooit vertelde verhalen zijn onderdeel van de rondleiding. Op verzoek worden er ook lezingen voorzien van beelden gegeven. Het doel van de rondleidingen en lezingen is niet alleen om belangstellenden meer te vertellen over deze oude begraafplaats maar ook om informatie te verkrijgen van de aanwezigen over eventuele familie of andere verwanten.
Opgave voor de rondleiding en presentaties kan bij Jan Kramer (0299-432667) of Alex Vallentgoed (0299-414450) of via e-mail:
Internet:
Literatuur:
- Ruid Spruijt, Landschappen van de dood (1993)
- Piet Huurdeman, De Geschiedenis van Purmerend (1975)
