Helenaveen - de Protestantse en de Rooms-Katholieke Begraafplaats(en)

In 1853 kochten de ondernemers en broers Jan en Nicolaas van der Griendt uit ’s-Hertogenbosch samen met George Jan Willem Carp uit Arnhem 610 hectare grond in de Peel. Hun doel was om in dit afgelegen deel van de Peel 610 het aanwezige hoogveen te vervenen en af te graven. Op dat moment zullen ze niet bevat kunnen hebben dat hun onderneming ook een bijzondere funeraire geschiedenis zou opleveren.

Detail van het calvariekruis op de katholieke begraafplaats van Helenaveen.De maatschappij die door de ondernemers werd opgericht werd vernoemd naar Helena Panis, de vrouw van Jan van der Griendt: “Maatschappij voor de aanleg en Verveening van de Peel genaamd Helena-Veen”. In september 1853 startte deze Maatschappij met het graven van de Helenavaart, zodat het veen per schip via de Noordervaart en de Zuid-Willemsvaart afgevoerd kon worden. Toen de vervening in noordelijke richting verschoof werd ook het kanaal verlengd tot aan de spoorlijn Deurne-Venlo die in 1866 was aangelegd. In de zuidoosthoek was, nadat daar bijna alle veen vergraven was, een kleine nederzetting gesticht, letterlijk in niemandsland. Op de militaire kaarten van Noord-Brabant, die rond het midden van de negentiende eeuw ingemeten werden, is tussen de dorpjes Liessel en Kronenberg nog een enorme leegte te zien. Dat zou met de vervening snel veranderen.Portretfoto van Helena Panis (collectie André Vervuurt).

De nederzetting die ook vernoemd werd naar Helena en eerst Helena-Veen heette, kreeg in 1857 een katholieke noodkerk aan de huidige Fruitweg (in de omgebouwde stal van een boerderij). Er werden sloten en kanalen aangelegd maar ook zand- en grindpaden met beplanting van eikenbomen erlangs. De verkaveling gebeurde zeer systematisch wat vandaag de dag nog goed te zien is in de omgeving van Helenaveen. In 1874 was de kleine nederzetting al gegroeid tot 432 inwoners met gebouwen aan weerszijden van de Helenavaart. In 1882 werd een grotere katholieke kerk in gebruik genomen nadat het dorp in 1868 ook een protestantse kerk had gekregen.

Ontstaan van kerkhoven en begraafplaatsen

Uiteraard werden de doden niet vergeten. De eerste overledenen werden begraven op de zogenaamde bijzondere begraafplaats nabij de noodkerk. Op dit kleine kerkhof van ongeveer 20 bij 25 meter werden tussen 1859 en 1875 35 doden begraven.Foto van de katholieke noodkerk in Helenaveen in 1870.

Op dit detail van de vorige foto is het eerste kerkhof van Helenaveen te onderscheiden.Daarna werd een kerkhof ingericht bij de nieuwe katholieke kerk met vanaf 1875 een ruimte voor algemene, Katholieke en Nederlands Hervormde (Nederduitsche) graven. Het terrein (nu onderdeel van het Hannes Joostenplein) dat niet groter was dan 40 bij 40 meter bleek voldoende om enkele tientallen jaren de doden van Helenaveen te begraven.

Op 19 oktober 1889 schonk de gemeente Deurne en Liessel aan de R.K. Kerk van Helenaveen een perceel heide ten westen van de Helenaveense concessiegrens (destijds de Grenslaan, nu Aardbeiweg). Een deel van het ongeveer twee hectare metende perceel zou geschikt gemaakt kunnen worden voor de aanleg van een ruimere begraafplaats. Het terrein werd gesplitst want in 1897 kreeg het kerkbestuur van Helenaveen verlof van de gemeente Deurne en Liessel om een bijzondere begraafplaats aan te leggen ter grootte van 41,6 are. Tussen het dorp en de R.K.-begraafplaats werd de Hovenierstraat gebruikt voor de lijkstoet. In de volksmond noemde men deze laan “het kerkhoflaantje". Vanaf de katholieke kerk kon een lijkstoet zo gemakkelijk de begraafplaats bereiken.

In 1899 kreeg de Nederlands Hervormde Gemeente van Helenaveen toestemming om eveneens een nieuwe begraafplaats aan te leggen. Deze begraafplaats, met een grootte van bijna 50 are, kwam iets noordelijker aan dezelfde weg als de katholieke begraafplaats te liggen, aan de huidige Aardbeiweg. Officieel werd de oude begraafplaats-(deel) van de Nederlands Hervormde Gemeente op 18 juli 1899 gesloten. Met ingang van 1901 werd op de nieuwe Hervormde begraafplaats een algemeen gedeelte aangewezen ter grootte van 5 are. Het jaar daarop werd de oude algemene begraafplaats gesloten verklaard en datzelfde gebeurde uiteindelijk in 1907 ook met het RK-gedeelte. In 1895 was hier, in het centrum van dorp, voor het laatst begraven [1].

De protestantse begraafplaats

Wie de Aardbeiweg oprijdt vanaf de Lage Brugweg - die van Helenaveen naar Neerkant loopt - komt het eerst bij de NH of protestantse begraafplaats. Een eindje verderop is dan ook al de RK-begraafplaats te zien. Beide begraafplaatsen liggen zeer markant in het landschap. De RK-begraafplaats ligt een stukje hoger dan de Protestantse, wat deze begraafplaats het karakter meegeeft van een boven het land zwevend eiland. De protestantse begraafplaats is daarentegen geheel omgeven door een hoog opgaande groene omranding wat de beide begraafplaatsen een zeer verschillende aanblik geeft.

De voorzijde van de Protestantse begraafplaats wordt gescheiden van de weg door een eenvoudig, maar goed onderhouden smeedijzeren hekwerk. In de staanders die het hekwerk dragen zijn doodssymbolen opgenomen in de vorm van gekruiste zeisen.Het hekwerk dat toegang geeft tot de protestantse begraafplaats.

Eenmaal door het hek heeft men niet meteen een volle blik op de begraafplaats maar wordt men gedwongen rond een ovaal perk met rododendrons te lopen alvorens men de grafvelden ziet. Vanaf de ingang loopt een pad recht door naar achteren waar het eindigt in een eveneens ovaal perk met gras met daarachter twee forse bomen en een klein schuurtje. Het eerste grafvak rechts van de ingang (veld 3) is nimmer gebruikt. Het veld links (veld1) telt 73 graven en geeft een wat gemengd beeld wat grafmonumenten betreft. Meer naar voren liggen hedendaagse grafmonumenten maar meer naar achter staat ook een aantal grafmonumenten die dateren uit de jaren veertig van de twintigste eeuw. Centraal staat een treures.

Een pad achter deze voorste grafvelden maakt de kruisvorm van de begraafplaats compleet. Aan de einden van dit dwarspad staat rechts een bank terwijl links een waterpomp met daarnaast een overdekt informatiebord dat tegelijk gebruikt kan worden om droog te zitten. Het grafveld hierachter (veld 2) lijkt niet gebruikt maar bevat 119 graven die geen grafmonumenten bevatten. Een klein monumentje bij de kruising van de paden verwijst naar de mensen die hier begraven zijn. Het achterste veld aan de rechterzijde (veld 4) bevat 63 graven waarvan de meeste met een grafmonument. Hiertussen bevindt zich nog een aantal vroeg twintigste-eeuwse grafmonumenten, maar het beeld is overwegend midden- en laat twintigste-eeuws. De oudere grafmonumenten bevatten interessante verwijzingen naar de herkomst van de inwoners van Helenaveen. Appelscha, Tienhoven, Koekengen zijn enkele van deze plaatsen. Een wat grotere gemetselde tombe met (gescheurde) hardstenen deksteen valt op. Deze is voor een echtgenote van één vande directeuren van de maatschappij Helenaveen, mevrouw G.P.C.M.A. van de Blocquery-Van Musschenbroek die in 1899 overleed.Overzicht protestantse begraafplaats richting veld 4.

Achter dit grafveld is bij een restauratie van de begraafplaats een urnenhof aangelegd dat met een lage haag afgescheiden is van de rest van het grafvak. Een met klimop begroeide boog geeft toegang tot dit hofje. Bij de restauratie is vooral het voorste perk aangepakt en de paden zijn weer op orde gebracht. Het informatiebord is ook een resultaat van de restauratie.

De RK begraafplaats

De RK-begraafplaats is qua groenstructuur meer bescheiden van opzet. Het toegangshek ligt verder van de straat en is te bereiken via een kort pad dat afgezet is met een lage haag. De ingang wordt geaccentueerd door twee fraaie esdoorns. Het toegangshek is een modern smeedijzeren exemplaar met ter weerszijden nog delen van het (waarschijnlijk) originele hek uit het dorpscentrum. Ook het fraai gestileerde kruis dat het hek draagt is vermoedelijk van het originele hek afkomstig. De begraafplaats is verder omgeven door een haag van thuja en aan de achterzijde door een bosschage van gemengde coniferen, struiken en loofbomen (hier werden voorheen de ongedoopte kinderen anoniem begraven).

Vanaf de ingang leidt een pad, dat de begraafplaats in tweeën deelt, naar het kruisbeeld achterin. Hier staat op een bestrate heuvel een eenvoudig houten kruis met daaraan een Christusbeeld.Calvarieberg met kruisbeeld.

Links en rechts van het middenpad liggen elk twee grafvelden. Langs de eerste grafvelden is het pad afgezoomd door een manshoge taxushaag. Op het eerste grafveld rechts liggen voornamelijk uniforme grafmonumenten uit de jaren zeventig en later, alle van gepolijst zwart graniet. Alleen de teksten en symbolen laten enige variatie zien. Op dit veld wordt nog steeds begraven.

Links van het middenpad ligt een grafveld met voornamelijk kunststenen grafmonumenten waarbij het kruissymbool de boventoon voert. De uitstraling van dit veld is door de vele verticale grafmonumenten met kruisen typisch katholiek te noemen. Een beeld dat in Noord-Brabant in snel tempo aan het verdwijnen is. Het kunststeen is in zulke grote hoeveelheden aanwezig en van een dusdanige bewerking dat men het gemakkelijk aanziet voor hardsteen. Tussen de grafmonumenten verschijnen de laatste jaren moderne grafmonumenten die sterk afbreuk doen aan het authentieke beeld. Meer naar achteren op dit veld worden ook nieuwe graven uitgegeven met dito grafmonumenten. Er is ook een rij met urnenkeldertjes aangelegd die vooralsnog niet in gebruik zijn genomen. De moderne ingrepen maken een sterke inbreuk op het karakter van dit grafveld.Zullen dergelijke moderne grafmonumenten uiteindelijk het beeld gaan bepalen?

Andere velden

De voorste grafvelden worden halverwege de begraafplaats beëindigd door een taxushaag. Hierachter liggen nog twee velden, maar er staan bijna geen grafmonumenten. Het middenpad wordt hier geflankeerd door een rij volgroeide sparren. Het veld rechts bevat aan de voorkant een aantal kindergraven en meer naar achteren zijn enkele oudere grafmonumenten te vinden. Dit zijn grafmonumenten van voorname Helenaveners of priesters uit de negentiende of begin twintigste eeuw, waarvan enkele grafmonumenten overgebracht zijn van de eerdere kerkhoven die Helenaveen kende. Noemenswaardig zijn de graftombe voor het echtpaar Van Oers-Heijnen (1927). Henricus van Oers was café-, hotel- en logementhouder, bakker en gemeenteraadslid in Helenaveen. Het neogotische grafmonument voor Johannes Matthias Deckers (1872), een van de medeoprichters, hoofdopzichter en directeur van de Maatschappij Helenaveen. Bijzonder zijn ook de grafmonumenten voor enkele van de eerste rectors/pastoors van Helenaveen. Als eerste het grafkruis voor Josephus Martinus Nuijts (1859), de eerste rector van Helena-Veen [2]. Vervolgens het grafkruis op basement voor Wilhelmus Casparus Aloisius Bijnen (1896), tweede rector en de eerste die zich pastoor van Helenaveen mocht noemen en het grafkruis op basement voor pastoor Waltherus Dominicus Kerssemakers (1917).Het grafmonument voor rector Nuijts.

Aan de linkerzijde bestaat het grafveld voornamelijk uit gras. Hier werden echter voorheen de eerste en vooral de armere inwoners van Helenaveen begraven. Hier is ruimte voor 280 graven waarvan veel een grafmonumenten hebben bevat. Deze zijn echter in de jaren zestig van de vorige eeuw geruimd. Aan het hoofdeind van dit veld, tegen een taxushaag, ligt een zevental oorlogsgraven. Voorheen stonden deze in een met grind gevulde border maar inmiddels is het geheel rondom de grafmonumenten bestaat met klinkers. Alle zeven slachtoffers waren op 8 oktober 1944 opgepakt bij een razzia die de Duitsers die dag hielden in heel Noord-Limburg en kleine delen van Noord-Brabant. De razzia werd bekend als de zogenaamde kerkrazzia’s omdat na het uitgaan van de kerk alle mannen tussen de zestien en vijfenzestig jaar werden gearresteerd. In Helenaveen werden in totaal honderddrieënveertig personen opgepakt. Het merendeel werd tewerkgesteld bij de firma Reichswerke AG, Hermann Göring in Salzgitter-Waterstedt. In de staalfabrieken werden de jonge mannen dermate slecht behandeld dat van alle opgepakte mannen er zesentwintig de oorlog niet overleefden. Zeven van hen werden in 1944-1945 ergens in Duitsland begraven maar in 1951 werden ze overgebracht naar dit graf in Helenaveen.De zeven oorlogsmonumenten achteraan op de begraafplaats.

Rechts van de oorlogsgraven is het eenvoudige kruisbeeld geplaatst dat zichtbaar is vanaf de ingang. Het huidige beeld van de begraafplaats lijkt danig veranderd te zijn wanneer we kijken naar de beplanting die ooit op de begraafplaats voorkwam. Bij de ingang stonden mogelijk andere bomen dan de huidige esdoorns en de sparren op het pad naar het kruisbeeld zijn een vervanging voor de lindebomen die hier ooit stonden. Ooit kende de begraafplaats ook een kleine calvarieberg met sparren en jeneverbessen, maar deze is verdwenen. Wat echter hetzelfde gebleven is, zijn de hagen op de begraafplaats. Vrij recent zijn enkele nieuwe bomen aangeplant zoals twee ceders en een aantal esdoorns.

Dreigende ruiming

In 2002 kwam de RK-begraafplaats op ongelukkige wijze in het nieuws. Tijdens de Pinksterstorm van dat jaar viel een grafmonument om terwijl ongeveer rond die tijd elders in Nederland iemand verwond werd door een omvallend grafmonument. Een schadeclaim volgde. Om een dergelijk voorval te voorkomen besloten enkele leden van het kerkbestuur Helenaveen om een achttal oudere grafmonumenten plat te leggen. Daarbij verzuimde men eerst de nabestaande in te lichten en de gevolgen werden niet direct ingezien. Achteraf had men, gezien de daarna ontstane commotie, daar enorme spijt van.

Nabestaanden beriepen zich op het zogenaamd eeuwigdurende grafrecht. Dit recht houdt in dat de overledene een rustplaats voor lange tijd wordt gegarandeerd, maar in sommige gevallen treedt het verval van het grafmonument al in voor die grafrechten zijn vervallen. Daarnaast bleken de betreffende grafmonumenten historisch gezien van grote waarde voor Helenaveen. Het onderhoud van deze grafmonumenten bleek voor het kerkbestuur een groot probleem, maar het idee om het onderhoud over te dragen aan derden was een optie die niet direct omarmd werd.Grafmonumenten als deze zouden allang verdwenen zijn.

Vereniging

De plannen van het kerkbestuur werden niet met lede ogen aangezien door de nabestaanden en andere geïnteresseerden. In januari 2006 werd na veel overleg de verenging Memori opgericht, voluit de "Vereniging tot behoud en onderhoud der historische grafmonumenten westelijk der Deurnesche Concessiegrens te Helena-Veen". De leden van de vereniging zijn vooral nakomelingen van de Peelpioniers die ooit Helenaveen ontgonnen en stichtten. Vijf leden komen uit Helenaveen zelf en 17 andere komen uit het hele land, tot in Duitsland aan toe. Twee keer per jaar (of meer als nodig is) zet de vereniging zich in om alle historisch belangrijke grafmonumenten te onderhouden en te behouden, zonder lasten en kosten voor de gemeenschap. Een aantal keer per jaar treden de vrijwilligers aan om broodnodig onderhoud te doen.Het onderhoud bestaat vooral uit het aanvullen van grond, leesbaar maken van teksten, herstellen van gebreken, verfraaien van de grafvelden en waar nodig herstel van schade en verwering. Dat is geen gemakkelijke opgave omdat het kunststeen vaak moeilijk te repareren is. Toch heeft de vereniging sinds haar oprichting de typisch katholieke uitstraling van het oude grafveld weten te behouden, vaak tegen de stroom in.

Het opruimen van grafmonumenten en ruimen van graven is op veel katholieke begraafplaatsen en ook andere begraafplaatsen, een gangbare zaak. Vaak doet men dit om ruimteproblemen op te lossen, waarbij vaak wel historisch waardevolle monumenten worden behouden. In Helenaveen is echter geen ruimtegebrek maar wel gebrek aan visie. In plaats van in gebruik name van een ouder veld, blijft men graven uitgeven op een van de meest waardevolle grafvelden. Grafmonumenten die op zich behoudenswaardig zijn, maar waarvan geen nabestaanden meer te vinden zijn die het onderhoud kunnen doen.De vele kunststenen stèles zijn sterk vatbaar voor verwering, zoals op dit voorbeeld goed te zien is.Wie betaalt dan het onderhoud of de restauratie? Door tussenkomst van de gemeente Deurne is de begraafplaats een gemeentelijk monument geworden, liggend in het beschermd dorpsgezicht, wat aangeeft dat de waarde ingezien wordt. De vereniging tracht met haar vrijwilligers de begraafplaats met haar fraaie geschiedenis op passende wijze in stand te houden. Helaas wordt tien jaar na oprichting van de vereniging Memori duidelijk dat de vrijwilligers in veel gevallen de enige zijn die dit waardevol onderdeel van de cultuurhistorie van Helenaveen in stand houden.

Beheer: RK Parochie St. Willibrordus te Helenaveen
Adres: Aardbeiweg te Helenaveen
Status: Gemeentelijk monument en liggend binnen het beschermde dorpsgezicht Helenaveen

Literatuur & Bronnen:

• Toelichting aanwijzing beschermd dorpsgezicht Helenaveen, mei 2000
• Rapportage Monumenten Inventarisatie Project Noord-Brabant, datering?
• Gemeentelijke Monumentenlijst Gemeente Deurne, datering
• Kerkbestuur vernielt oude grafstenen, in: Eindhovens Dagblad, 25 juni 2002
• Gegevens uit het Nieuw Administratief Archief Deurne 72/5, verzameld door Egbert Wijnen van het Historisch Informatiecentrum Helmond
• Sambeeck, Jeroen van; Protestantse oase in protestantse enclave, in: Eindhovens Dagblad, dinsdag 29 juli 2014

Internet:

• Website over Helenaveen
• Website over de R.K.-begraafplaats
• Helenaveen op Deurnewiki
• Memori Helenaveen, vereniging tot behoud en onderhoud van de historische grafmonumenten te Helenaveen

Noten:

1. Over de data van ontstaan van de huidige begraafplaatsen bestaat in de bronnen geen overeenkomst. Sommige bronnen spreken van aanleg van de eerste RK-begraafplaats al rond 1850 en de NH rond 1885. Andere bronnen houden latere jaartallen aan. Wellicht verwart men de data van stichting met die van de oudste grafzerken op de begraafplaatsen. Zo dateert het oudste grafmonument op de RK-begraafplaats uit 1859. Deze is echter overgeplaatst van het eerste kerkhof aan de huidige Fruitweg naar het kerkhof in het centrum, achter het voormalige zusterklooster. Van daar volgde overplaatsing naar de huidige begraafplaats.
2. Een rector is een priester van de rooms-katholieke Kerk, die de geestelijke verzorging op zich genomen heeft in een instelling. Dat kan zijn de pastorale bediening in een bejaardentehuis, maar ook de priesterlijke bediening ten behoeve van een klooster van vrouwelijke religieuzen. In dit geval dus van de maatschappij Helenaveen.

Met dank aan S. de Kock (voormalig monumentenambtenaar gemeente Deurne) en André Vervuurt (Historisch Helenaveen-deskundige).