Het heeft lang geduurd voor het Stadskanaal doorgetrokken was tot de Duitse grens. In 1765 besloot het bestuur van de stad Groningen tot het graven van het nieuwe kanaal, dat nodig was in het kader van het vervenen van het omliggende gebied. In 1865 had het Stadskanaal zijn uiteindelijke lengte bereikt. Langs het kanaal verrezen huizen, landbouwers vestigden zich op de dalgronden en het dorp Stadskanaal ontstond. Naarmate het kanaal vorderde verplaatste het centrum van het dorp zich. Aanvankelijk een agrarisch dorp, kreeg nijverheid en industrie rond de eeuwwisseling een steeds belangrijker plaats. Het kanaal, de huizen langs het kanaal, boerderijen wat verder het land in, het ademt met de open ruimte van het achterland een heel eigen sfeer.
Dan ineens, je verwacht het niet, een paar groene toegangshekken, waarop: familiebegraafplaats Uniken. Het zouden hekken kunnen zijn, die toegang geven tot de wat achter liggende boerderij. En wie het niet weet, is hier zo voorbij gereden. Het brede aangeharde zandpad, achter het hekwerk, slingert langs de boerderij verder het land in. Na een paar haakse bochten sta je weer voor een paar groene hekken, die toegang geven tot de eigenlijke begraafplaats. Vanuit de verte te zien als een stukje verdwaald bos in het open terrein van het vroegere veengebied.
Stichter
Opzichter van de venen van de stad Groningen en landeigenaar Jan Uniken (1783-1859) stichtte hier rond het midden van de negentiende eeuw een begraafplaats voor hem en zijn familie. Zijn graf, dat dateert van 1859, is niet het oudst. Wel neemt het op de begraafplaats een centrale plaats in, en duidt zijn plaats in het geheel: Jan Uniken, landeigenaar, zoals we lezen op het monument. Het oudste graf is dat van Ellerus Harmannus van der Tuuk, zoon van Johannes van der Tuuk (1821-1883) en Catharina Uniken. Ellerus, die slechts 2 dagen oud werd, overleed op 12 november 1857. Hij was de kleinzoon van Egbert Uniken, broer van de stichter van de begraafplaats Jan Uniken, die zelf ongehuwd was.
Vanuit welke hoek je ook kijkt, welke route je ook neemt op deze kleine parkachtige begraafplaats, telkens is er het grafmonument van Jan Uniken, dat ons bepaalt bij de stichter. Het betreft hier een kolossaal monument, vervaardigd uit hardsteen, bestaande uit een forse sokkel op een getrapt basement. De sokkel is aan vier zijden voorzien van teksten en een familiewapen. Boven op de sokkel staat een natuurstenen vaas.
Staalkaart
Stèles, zerken, obelisken, sommige voorzien van smeed- en gietijzeren hekwerken en zelfs urnenmonumenten. Alle grafmonumenten zijn van hoge kwaliteit die jarenlang goed onderhouden zijn. Hoewel duidelijk is dat sommige grafmonumenten nu aandacht nodig hebben, is de kleine begraafplaats tegelijk een staalkaart aan wat Groningen te bieden heeft aan grafcultuur. Van typerende negentiende-eeuwse monumenten naar moderne twintigste eeuwse urnen. Alles wat je maar kunt bedenken en wat typerend is voor Groninger begraafplaatsen is hier te vinden. Ook wat betreft materialen is hier een grote variatie te vinden. Graniet, marmer, hardsteen, zandsteen, smeed- en gietijzer, het komt allemaal voor. Zelfs is er een grafmonument te vinden van met lood ingelegde letters. Aan de toegepaste grafmonumenten is af te lezen dat de familie Uniken-Van der Tuuk zeer bij de tijd was en meeging in de ontwikkelingen in de grafcultuur. Daarvan getuigen ook de enkele urnen die op de begraafplaats te vinden zijn.
De kleur cementgrijs van stenen en monumenten overheerst, samen met het groen van het hekwerk. De aanleg van de begraafplaats doet denken aan de slingertuinen, die we nu weer in oude glorie hersteld zien worden bij de monumentale boerderijen op het Groninger land. De laatste ter aarde bestelling op deze begraafplaats vond plaats in 1964.
Na 1964
Nadat de familie de begraafplaats niet meer gebruikte, is de begraafplaats in verval geraakt. Het meest duidelijk is dat te zien aan de beheerderwoning die langs het pad naar de begraafplaats staat. Deze woning liet de familie in 1890 bouwen om toezicht te kunnen houden op de begraafplaats. De woning heeft lange tijd gefunctioneerd, maar nadat de laatste beheerder vertrok vanwege hoge ouderdom, is het gebouw onbewoond. Gas of electra zijn nooit aangelegd, dus een nieuwe bewoner was niet zomaar gevonden.
Het beheer en eigenom van de begraafplaats is in handen van de Egbert Uniken Stichting. Met beperkte middelen heeft deze stichting in 2016 nog de gietijzeren hekwerken laten herstellen. Helaas is het hekwerk bij de begraafplaats op een betonnen rand geplaatst. Onderhoud aan de grafmonumenten vindt nauwelijks nog plaats en de boer die langs het pad woont, houdt op eigen initiatief het zandpad begaanbaar. Zo nu en dan moet ook een eik langs het pad weggehaald worden omdat ze bij een storm om kunnen vallen.
Het gras op de begraafplaats wordt nu ook wat minder gemaaid en opschot heeft meer kans gekregen. Daardoor is het hartvormige padenstelsel minder zichtbaar geworden, maar de ruigheid heeft ook wel wat. Het is echter duidelijk dat enig onderhoud wel nodig is.
Rijksmonument
In 2000 werd het complex van toerit, hekwerken, beheerderswoning en begraafplaats aangewezen als rijksmonument. Het gaat hier in feite om een unieke locatie. Dat allereerst door de fraaie eikenlaan die naar de begraafplaats voert. Verder ligt het complex nog als een van de weinige percelen in de omgeving op de oorspronkelijke veengrond. Het terrein heeft daarmee ook een archeologische en geologische waarde. Door de wijze van aanleg en de vele bomen en struiken is het voor de flora en fauna een belangrijke plaats. De vele groenblijvende struiken vormen daarnaast een verwijzing naar de funeraire bestemming.
Natuurlijk is ook het verhaal van de familie van groot belang en de grafmonumenten passen in dat verhaal. De combinatie van een familiebegraafplaats met beheerderswoning en toegangslaan is uniek in Groningen en waarschijnlijk ook binnen Nederland. Dat de locatie nog steeds een begraafplaats is, is te danken aan de stichting. Deze heeft geen oren naar verkoop van de locatie en ook niet om het een andere bestemming te geven.
De laatste jaren wordt door verschillende betrokken partijen gekeken naar mogelijkheden voor de begraafplaats en de woning. Samen met de gemeente Stadskanaal zijn enkele scenario's opgesteld en wordt gewerkt aan een onderhouds- en beheerplan voor de begraafplaats.
De begraafplaats bevindt zich aan de Unikenstraat (naam van de weg langs het kanaal) te Stadskanaal.
Literatuur
- 'De Nieuwe Groninger Encyclopedie'; Groningen (1999)
- 'Groningen Gids voor cultuur en landschap'; Bedum (1994)
Internet
- Jan Uniken, regelaar tot aan zijn graf (geraadpleegd 9 januari 2022)
