In het noorden van Groningen vinden we tal van kleine gehuchten met een begraafplaats of soms zelfs alleen nog een begraafplaats. Ooit stonden daar ook kerken en was er geen sprake van een gehucht maar van een dorp. Gesticht in welvarende tijden diende de kerk de gemeenschap totdat die gemeenschap door afnemende welvaart wegtrok. De achterblijvers konden vaak de kerk niet meer onderhouden.
Kerkhof met de oude ingang aan de rechterzijde in 1969 (foto Beeldbank RCE).De kerk was een kostenpost en afbraak leverde tenminste nog wat op. Zo zijn in de achttiende en negentiende eeuw veel kleine kerken verdwenen. Wat bleef was het kerkhof. In sommige gevallen werd nog een klokkentoren gebouwd, zoals in Westerdijkshorn. Het gehucht is niet meer dan een aantal woningen en boerderijen langs de Woldijk, maar ooit was het de moeite waard om je hier te vestigen. Dat was in de tijd dat er veen werd afgegraven. Dat afgraven zorgde er wel voor dat het land lager kwam te liggen waardoor het water van het Hogeland overlast bezorgde. De aanleg van de Woldijk moest het water tegenhouden. De dijk liep vanaf de Noorderhogebrug bij Groningen helemaal tot boven Bedum. De dijk beschermde het land tegen overstromingen en reguleerde de afstroom van het water, maar vormde tevens een ideale vestigingsplaats.
Historie
De naam Westerdijkshorn verwijst naar de haakse hoek die de Woldijk ten noordwesten van Bedum maakt. Het stukje daar heette de Westerdijk en waar de hoek of horne lag ontstond Dijckshorne. In de dertiende of veertiende eeuw werd op een lage wierde een kerk gesticht. Vanzelfsprekend werd er in en buiten de kerk begraven. Een sloot rondom bakende het kerkhof af. Naast het kerkhof lag de pastorie, nu een boerderij. In de vijftiende eeuw werd een vrijstaande klokkentoren gebouwd in de zuidwestelijke hoek van het kerkhof. Al in 1599 nam de parochie Westerdijkshorn de hervormde leer aan en de eerste predikant stond hoog aangeschreven. In 1714 stierf de laatste eigen predikant en nadien werd de parochie gedeeld met Onderwierum. Onderhoud aan de kerk van Westerdijkshorn bleef uit en in 1802 werd besloten de intussen vervallen kerk af te breken. De toren liet men vooralsnog staan en het kerkhof bleef in gebruik. In 1829 werd Westerdijkshorn bij Bedum gevoegd, maar het bleef waarschijnlijk een kostenpost. Daarom werd in 1831 de pastorie verkocht die naast het kerkhof lag. Feitelijk was de pastorie een kleine boerderij met een flink stuk land. De toren werd onvoldoende onderhouden en stortte in 1870 in. Met de kloostermoppen van de oude toren werd in 1872 een nieuwe toren gebouwd, waarvan de klok als luidklok dienst deed bij begrafenissen. Achter de toren, tegen de rand van het kerkhof werd een baarhuisje gebouwd, verplicht op grond van de Wet op de besmettelijke ziekten.
Het baarhuisje in 1970 toen het duidelijk zeer verwaarloosd was
(foto Groninger Archieven).
Rijksmonument en restauratie
Al in 1933 was een van de zerken op het kerkhof, daterend uit 1631, beschreven in de Voorlopige lijst der Nederlandse Monumenten. Dit leidde er toe dat in 1972 de toren en het kerkhof ingeschreven werden in het rijksmonumentenregister, met nadruk op de zerk uit 1631. Rond die tijd is het baarhuisje op het kerkhof verdwenen omdat het ernstig vervallen was. In 1976 kwam het kerkhof en de toren in handen van de gemeente Bedum die het geheel voor één gulden overnam van het Groninger Landschap. Door de status van rijksmonument waren er nu subsidies beschikbaar voor een restauratie. In 1976 werd de toren voor ongeveer 160.000 gulden gerestaureerd. De aanpak bleek hoognodig, want de toren was ernstig verwaarloosd geraakt.
Overzicht over het kerkhof met klokkentoren. Rechts de boerderij die ooit de pastorie was.
Lange tijd was het kerkhof toegankelijk via een dam en een hek aan de zuidzijde van het kerkhof. De toegang werd gevormd door een smeedijzeren hekwerk op een bakstenen rand. Later is deze weg afgesloten en is er een houten bruggetje over de sloot gelegd die nu rechtstreeks toegang geeft tot het kerkhof. Het smeedijzeren hekwerk is er nog steeds.
Het kerkhof
Tot op heden is het kerkhof in gebruik, al vonden in sommige jaren in het geheel geen begrafenissen plaats. De zerk waar de bescherming om draait ligt er ook nog. Die is voor Klaes Berens en is afkomstig uit de voormalige kerk. In de rand is de volgende tekst opgenomen: ANNO 1631, DEN 28 APRIL, IS IN DEN HEERE GERUSTET DE ERBARE ENDE FROME KLAES BERENS, VERWACHTENDE EN SAELIGE OPERSTANDINGE DOERCH JESOM CHRISTOM. In het midden is zijn twee wapenschilden opgenomen waarin links een huismerk en rechts het regeerteken van betuurders uit die tijd, het zogenaamde redgerteken. De zerk is behoorlijk verweerd en rechtsonder zijn delen gebroken.
De zerk voor Klaes Berens, gestorven in 1631.
Naast dit grafmonument zijn er nog enkele oudere zerken en stèles te vinden op het kerkhof, met name uit de late negentiende en vroege twintigste eeuw, een enkele met een hekwerk rondom. Opvallend is dat een aantal van de jongere grafmonumenten geheel in stijl en vorm zijn van de oudere stèles, passend bij de leeftijd van het kerkhof. Er zijn geen paden op het kerkhof, alleen gras.
Afgezien van enkele bomen is de rij geknotte esdoorns rondom het kerkhof opvallend. Een dergelijk vorm van afbakening treft men slechts nog zelden aan.
Bronnen en verwijzingen
- Pathuis, A.; Groninger gedenkwaardigheden. Teksten, wapens en huismerken van 1298-1814, Assen/Amsterdam 1977
- Westerdijkshorn op website Historische Vereniging gemeente Bedum (geraadpleegd april 2024)
- Westerdijkshorn. Voormalig kerkdorp aan den Woldijk, in: Nieuwsblad van het Noorden, 23-05-1942.
