Op zondagochtend 10 juni 2018 kwamen enige tientallen Oekraïners uit binnen- en buitenland bijeen op de Algemene Begraafplaats Crooswijk in Rotterdam. Het is dit jaar 80 jaar geleden dat de toenmalige leider van de Oekraïense nationalisten, Jevhen Konovalets, op 23 mei 1938 bij een bomaanslag op de Coolsingel om het leven kwam.
Konovalets, die streed voor een onafhankelijk Oekraïne, leefde in ballingschap nadat de kortstondige Oekraïense onafhankelijkheid werd opgeheven en Oekraïne in 1922 een republiek was geworden van de Sovjet-Unie. Hij was onder een schuilnaam naar Rotterdam gereisd om een Sovjet-Oekraïense man te ontmoeten die zijn vertrouwen had gewekt. Het Rotterdamse politieonderzoek wees vrij snel in de richting van de geheime dienst van de Sovjet-Unie, maar de dader, de destijds 31-jarige Pavel Soedoplatov, werd pas 55 jaar later bekend toen hij er zelf over begon te publiceren kort nadat zijn land had opgehouden te bestaan.
De moord
{seog:disable}De politieke moord op Nederlands grondgebied, met sporen die duidelijk naar Moskou wezen, zette in Den Haag de politieke tegenstellingen tussen de nationaalsocialisten en communisten op scherp. De nationaalsocialisten wezen beschuldigend naar Moskou: Volk en Vaderland opende op 3 juni 1938 met een politieke cartoon op de voorpagina en een hoofdartikel met chocoladeletters: “De moordbende van Stalin / Nederland onveilig gemaakt door vreemde duisterlingen / de bomaanslag in Rotterdam” waarin en passant werd opgeroepen tot strengere controle aan de grens en een betere registratie van vreemdelingen. De communisten lieten niet na om het slachtoffer weg te zetten als een fascistische terrorist voor wie al in de Volkerenbond was gewaarschuwd. De spanningen in Europa werden zo ook in Nederland gevoeld. De meningen over de beweging waarvan Konovalets de leider was verschillen tot op de dag van vandaag en variëren nog steeds van ‘fascisten en collaborateurs’ tot ‘verdedigers van een vrij en onafhankelijk Oekraïne’, waartussen weinig toenadering mogelijk blijkt. In het algemeen is aan pro-Russische zijde de eerste variant populair, terwijl de tweede visie in Oekraïne aan populariteit wint.
Op 28 mei vond de begrafenis plaats op Crooswijk. Olga, de weduwe van Konovalets, kwam per vliegtuig uit hun woonplaats Rome aan op vliegveld Waalhaven. Van deze gebeurtenis zijn beelden bewaard, gedeeltelijk in kleur. Daarop zijn ook de blauw/gele linten te zien aan de bloemenkransen, in de kleuren van de Oekraïense nationale vlag. Tussen de beelden van de aankomst, de rouwstoet en de begrafenis, zijn er ook beelden van het vooroorlogse centrum van Rotterdam met de Coolsingel, waar de misdaad plaatsvond.
In een dienst die werd geleid door een katholieke geestelijke, werd Jevhen Konovalets in een metalen kist begraven op het katholieke veld in een bocht van de Boezem.
Het Rotterdamse college van B&W gaf op 12 december 1939 toestemming om een monument te plaatsen. Het zwaar uitgevoerde zwart granieten kozakkenkruis (in de vorm van een kruis pattée) is het meest kenmerkende van het door de Oekraïense dichter en beeldhouwer Oksana Ljatoerynska (1902-1970) ontworpen grafmonument. Dit type kruis komt in de Oekraïense heraldiek regelmatig voor, bijvoorbeeld in het wapen van Wolynië. In het onafhankelijke Oekraïne wordt het kruis als symbool ook gebruikt door diverse veiligheidsdiensten en het leger. Op de zerk bevindt zich de naam Jevhen Konovalets in het Oekraïens cyrillisch schrift en daaronder het logo van de Organisatie van Oekraïense Nationalisten (OOeN). Dat logo, een schild met een drietand met zwaard, werd in 1932 in Praag ontworpen door Robert Lisovsky, die later ook het nog steeds gebruikte logo van Lufthansa zou herontwerpen. De drietand is een symbool dat in de middeleeuwen, in de tijd van Vladimir van Kiev, werd gebruikt op munten en werd in 1918 ook het wapen van de Oekraïense Volksrepubliek. OOeN zette, nadat er eind aan de onafhankelijkheid kwam, in ballingschap de tradities van deze republiek voort. Het zwaard met de punt omhoog symboliseert de Oekraïense vrijheidsstrijd.
Herdenkingen
Tijdens de koude oorlog trokken jaarlijks tientallen ‘vrije’ Oekraïners, die door de oorlogsomstandigheden in het vrije westen waren achtergebleven, naar het graf om hun vermoorde leider te herdenken. In 1948, ter gelegenheid van de tiende verjaardag en kort na de Tweede Wereldoorlog, werd door de Nederlandse autoriteiten een groepsvisum voor 619 Oekraïners geweigerd. In plaats daarvan werd een groep van tien Oekraïners uit Brussel toegestaan om in het weekend van 29 en 30 mei een herdenking te organiseren.
Een grote manifestatie was er tien jaar later, in 1958, toen ook de beide opvolgers van Konovalets, zijn zwager Andriy Melnyk en Stepan Bandera, deel uitmaakten van het organisatiecomité van de herdenking. De volgende politieke moord wierp die dag zijn schaduw al vooruit in Rotterdam: de uiteindelijke moordenaar van Bandera, Bogdan Stasjinski, die ook in opdracht handelde van Moskou, was bij de herdenking. Hij was gevraagd om Oekraïense nationalisten te herkennen en fotograferen. De opdracht tot liquidatie volgde een jaar later en werd in München uitgevoerd met een gifgaspistool.
Nadat in de jaren ’90 van de twintigste eeuw Oekraïne onafhankelijk werd en de generatie die de Tweede Wereldoorlog had meegemaakt steeds kleiner werd, leken ook de aandacht voor het graf en de herdenkingen af te nemen. De laatste grote herdenking was in 1998, zestig jaar na de aanslag. De ontwikkelingen in Oekraïne van de laatste vijf jaar hebben echter geleid tot een groter nationaal bewustzijn, waardoor de belangstelling voor Konovalets weer toeneemt.
Zo werd er aan weerszijden van het graf een Gelderse roos (Viburnum opulus) geplant, een struik die een belangrijke rol speelt in de Oekraïense traditie en folklore en waarvan de rode bessen symbool staan voor de verbinding met het hiernamaals en de continuïteit van het Oekraïense volk: zij die voorgingen, zij die leven en zij die geboren worden. De bloem komt ook voor in de titel van het lijflied van de Oekraïense Sitsj-fuseliers, een Oekraïense eenheid in het Oostenrijks-Hongaarse leger waarvan Jevhen Konovalets een van de bevelhebbers was. Dat lied, ‘Oj oe loezi tsjervona kalyna…’ (In de weide is een Gelderse roos…), werd tijdens de herdenking dit jaar uitgevoerd door het Nederlands-Oekraïense koor Tsjervoni Korali.
Oekraïne
Ook in zijn geboorteland vindt een opleving plaats van de interesse in Konovalets. Zo worden de laatste jaren in heel het land straten naar hem vernoemd. In de hoofdstad Kiev bijvoorbeeld, werd in september 2015 de straat die in 1961 was vernoemd naar de regimentscommandant uit het Rode Leger Nikolaj Sjtsjors naar Konovalets hernoemd. Op 4 november 2016 werd een capsule met aarde van het graf op Crooswijk opgenomen in de collectie van het Nationaal Museum van de Geschiedenis van Oekraïne.
Konovalets heeft geen erfgenamen in rechte lijn. Zijn enige kind Joeri (Joerka) was net 14 toen de moord plaatsvond. Joeri overleed zelf kinderloos in 1958, zijn moeder 20 jaar later. De grafrechten werden vervolgens overgenomen door één van de OOeN-groepen in ballingschap.
Vanaf de onafhankelijkheid van Oekraïne zijn er al plannen om de stoffelijke resten van Konovalets te repatriëren. Zo is er op de monumentale Lytsjakivskiy Begraafplaats in de West-Oekraïense stad L’viv een veld ingericht dat speciaal is bestemd voor Oekraïense vrijheidsstrijders en waar, als het aan die gemeente ligt, naast Konovalets ook Bandera (die in München ligt) en diens vroegere rivaal Melnyk (uit Luxemburg) herbegraven zouden kunnen worden. Maar er gaan ook stemmen op voor een nationaal monument in Kiev. Of repatriëring naar zijn geboortegrond. Maar voorlopig rust Konovalets in Rotterdam, op Crooswijk, in de bocht van de Boezem, een plek waar Oekraïners samenkomen.
Zie ook:
- Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 676 (Dienst van Gemeentewerken Rotterdam afd. Begraafplaatsen en Crematorium), inventarisnummer 122.
- Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 63 (Gemeentepolitie Rotterdam), inventarisnummer 4289 ‘Rapport inzake de moordaanslag op Dhr. E. Konovalec, gepleegd op maandag 23 mei 1938, op de Coolsingel te Rotterdam’.
- Marc Jansen & Ben de Jong. ‘Trotski's moordenaar in Rotterdam; De ontploffing op de Coolsingel na 55 jaar ontraadseld’. NRC Handelsblad, 22 mei 1993
-
Diederik Kramers. ‘Konovalets-herdenking in Rotterdam’ in: Oekraïne Magazine. Juni 1998, pp: 6-7.
- https://nmiu.com.ua/component/content/article/124-vystavka/310-urochysta-peredacha-kapsuly-iz-zemleiu-z-mohyly-yevhena-konovaltsia-do-nmiu (Plechtige overdracht capsule)
