Haar heeft in verschillende culturen een belangrijke betekenis. In de Bijbel verliest Simson zijn haar en daarmee zijn kracht door toedoen van Delilah en in Noord-Amerika scalpeerden Indianen hun slachtoffers als symbool voor hun overwinning. Haar werd gezien als zetel van de ziel en van het leven. Het gebruik van menselijk haar voor herdenkingssieraden is dan ook een eeuwenoud gebruik. Aanvankelijk gebruikte men dierenhaar voor het vervaardigen van sieraden, maar voor het persoonlijk gedenken was uiteraard mensenhaar beter geschikt. In de negentiende eeuw gaven verschillende juweliers modellenboekjes uit voor haarsieraden. Het haar werd gebruikt voor afbeeldingen van landschappen, voorstellingen met bloemen en planten, maar was ook de basis voor menig horlogeketting of halsband. Met name in Engeland was haar een wezenlijk bestanddeel van herdenkingssieraden. In het 17de eeuw droeg de Engelse koningin Henrietta Maria (1609-1669) een armband gemaakt van mensenhaar. Lady Verney vroeg in een brief uit 1647-1648 haar verbannen echtgenoot Sir Ralph om haarlokken te sturen van hun in Frankrijk overleden dochter. Van het haar wilde zij armbanden maken. Hieruit blijkt dat het gebruik van mensenhaar voor een grote herinneringswaarde zorgde en een symbool was voor leven en liefde.
Volgens het Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens uit 1931 was het gebruik van het haar van een reeds overledene uit den boze, want "wie haar van een dode afsnijdt, doet daar niet goed aan; want zulke haren vergaan tegelijk met het dode lichaam; daarom moet hij, als een aandenken wil hebben, de haren van een levende nemen, ook al ligt deze in zijn laatste ogenblikken." Het geeft aan dat men, ook nog in de 20e eeuw, magische krachten toekende aan menselijk haar.
Haarwerk.Vanaf het begin van de 18de eeuw zijn met haar omkranste portretminiaturen gemaakt. Het zijn de voorlopers van de haarschilderijen uit de 19de eeuw. De bloeitijd van haarwerken begint aan het eind van de 18de eeuw en duurt voort tot in de tweede helft van de 19de eeuw. Er zijn echter nog haarwerken bekend uit de jaren '30 van de 20ste eeuw. In het Duitse Rothenkirchen werden in serieproductie 'rozette-vormige broches en uiterst ingewikkelde fantasiebloemen' vervaardigd van mensenharen. De opkomst van de fotografie zal er toe hebben bijgedragen dat dit stukje kunstnijverheid verloren is gegaan.
Een van de meeste persoonlijke toepassingen van het gebruik van mensenhaar is in haarschilderijen waarop de overledene wordt herinnerd door middel van een grafmonument. De haarschilderijen zijn meestal gemaakt met waterverf op een achtergrond van perkament, papier, hout of melkglas. Het haar werd geprepareerd en in verschillende vormen gebruikt. Strengen haar dienden als boomstammen, slierten als de takken en fijn geknipt haar of zelfs verpulverd haar als gras en grillig struikgewas.
Haarwerken werden zowel door echte "haarkunstenaars" als leken gemaakt. Met name kappers en pruikenmakers vervaardigden vakkundige werkjes. Verder waren er nijverige kloosterzusters en rondreizende Scandinavische haarkunstenaressen die op bestelling haarwerken maakten. Maar daarnaast zorgden vakpublicaties voor handleidingen voor het vervaardigen van haarwerken, zodat ook vrouwen uit, met name, voornamere kring zich de kunst van het haarwerken eigen konden maken. De angst dat professionele haarkunstenaars niet altijd het oorspronkelijke haar gebruikten, werkte deze bijzondere huisnijverheid in de hand. Zo gaf het Nederlandse damesblad Penelope, dat verscheen van 1821 t/m 1835, haar lezeressen voorbeelden van haarwerken en de wijze waarop men haar diende te behandelen: "De eerste bereiding, welke de haren moeten ondergaan is dat zij in wit zeepsop uitgewasschen worden; vervolgens worden zij gekookt in wijngeest, waardoor zij zacht en buigzaam worden".
Het haarschilderij van de familie Van Velzen
Het bijzondere van bovengetoond haarschilderij is dat het niet een enkel grafmonument toont, maar liefst vier grafmonumenten. Het grote grafmonument onder de treurwilg is voor de vermoedelijk vader, Joannes van Velzen.
Joannes
van Velzen
overl 17 Juni
1884
oud 52 jaren.
Detail haarwerk.Het grafmonument is vermoedelijk van been en wordt gesierd door een schedel met knekels, symbolen voor de eindigheid van het leven. De neerhangende takken van de treurwilg symboliseren de tranenstroom over het graf. Voor de Germanen was de treurwilg al een symbool voor de dood. De boom werd bij graven geplant, zodat geesten in de laaghangende takken konden schuilen. Niet alleen de takken van de treurwilg zijn van haren gemaakt, ook de stam is gemaakt van haar. Ook de bomen links in de achtergrond lijken een stam te hebben gemaakt van een streng haar.
Detail.Voor het grafmonument ligt een zeis, als teken van de onverbiddelijkheid van de dood. Van oudsher wordt de dood afgebeeld als skelet met in de ene hand een zandloper en in de andere hand een zeis. Rechts van het grote grafmonument, ligt een klein ovaal 'steentje' met de tekst "Jacobus van Velzen - 17.5.1887". Linksvoor ligt een klein grafmonumentje met de tekst "Wilh. Van Velzen. 27 October 1897. 14 jaar". Linksachter staat een zuil, het symbool voor een afgebroken leven. Dit klassieke symbool werd veelal gebruikt voor jong gestorvenen. Zo ook hier, getuige de tekst "1874 11 Dec [-] 25 Oct 96. Corn. Van Velzen".
Etiket achterzijde.Het haarschilderij is waarschijnlijk gemaakt voor Joannes van Velzen na aanleiding van zijn overlijden in 1884 en de andere grafmonumenten, van vermoedelijk zijn kinderen, zullen later zijn toegevoegd.
Op de achterzijde het etiket van de Leidse maker, J. van Kampenhout, "Goud, Zilver en DiamentenWerken en Horologien". (2006)
Literatuur
- Schwering, Burkhard, 'In Memoriam - Uit mensenhaar vervaardigde aandenken aan gestorvenen' in H. Hagens (red.) De laatste gang. Gebruiken rond de dood (tentoonstellingscatalogus Rijksmuseum Twente, Enschede, Enschede 1988, p324-351
- Kok, H.L., Funerair Lexicon - Encyclopedisch woordenboek over de dood, Maastricht 2000
- Bakels, Babs, Haarschilderij met graf van Pieter en Gerrit Pieter Visser - Object van de maand - juli en augustus 2005: Haarschilderij, website Uitvaartmuseum (versie 23 januari 2006)
